Gratie onder druk

Het is niet overdreven om te stellen dat Black Swan een sensatie is. De Zwarte Zwaan is in Amerika al het troeteldier geworden van critici en publiek. De buzz is de oceaan overgestoken en heeft ervoor gezorgd dat de voorstellingen op het IFFR binnen een mum van tijd waren uitverkocht. Dat de film zo is omarmd, zegt iets over de unieke status van Aronofsky. De verhalen van zijn films zijn op het eerste gezicht te duister en confronterend om gezien te worden als simpele publieksfilms. Toch schippert Aronofsky tussen het spektakel van de mainstream en de eigenzinnigheid van auteurscinema. Black Swan weet in dat opzicht een verontrustende en indringende stijl te verenigen met een vrij simpel verhaal.

De film opent met een denkbeeldige dansuitvoering en zuigt je gelijk mee in de labiele psyche van de balletdanseres Nina, die perfect gestalte krijgt door een kwetsbare Natalie Portman. Nina danst bij een prestigieus balletgezelschap in New York. Het gezelschap heeft echter al een tijd geen succesvolle voorstelling opgevoerd. De artistiek leider Thomas Leroy (Vincent Cassel) besluit om voor een nieuwe uitvoering van Het Zwanenmeer zijn oude primaballerina (Winona Ryder) te vervangen door een nieuwe en jongere danseres. Tijdens een moeizame auditie weet Nina haar kwaliteiten te tonen en volgens Thomas is zij perfect als de witte zwanenkoningin, maar voor de rol dient zij ook de verleidelijke zwarte zwaan te kunnen dansen die in het verhaal het tragische einde in werking zet. Thomas is niet overtuigd dat Nina het in zich heeft om deze duistere rol te kunnen spelen.

Een onzekere Nina probeert Thomas vervolgens te overtuigen. Als er plotseling een andere kant van haar persoonlijkheid naar boven komt, weet zij hem over te halen. Tijdens de repetities blijkt echter dat de druk haar te veel wordt. Dit wordt versterkt door de rivaliteit die er ontstaat tussen Nina en een danseres (Mina Kulis) die in alle opzichten haar tegenpool vormt. Naarmate de openingsvoorstelling nadert verliest Nina de grip op de werkelijkheid en neemt haar verbeelding de overhand.

Vleselijke fascinaties

Natalie Portman draagt Black Swan met haar wisselende en voelbare gemoedstoestanden die door Aronofsky nauwgezet in beeld worden gebracht. Zijn film is een combinatie van Aronofsky’s neiging om visueel te verontrusten, zoals in Requiem for a Dream, en de droge realistische stijl van The Wrestler. Dat laatste heeft Aronofsky afgekeken van Europese arthousefilms, zoals die van de gebroeders Dardenne. Zo wordt Nina op bepaalde momenten vanuit haar schouders gevangen door shots die haar op de huid zitten en gelijk ongemakkelijkheid suggereren. De dansscènes zijn ook dreigend gevangen en Aronofsky vermijdt, zeker aan het begin van de film, de esthetisering die zo vaak gehanteerd wordt om ballet te vangen op het witte doek. Dansen is in Black Swan een fysieke bezigheid die je kapot kan maken. De camera volgt als een bezetene de ballerina’s en toont hoe het lichaam zich in elegante poses moet wringen. Botten kraken en spieren worden gespannen tot het punt van uitputting. Ballet is als een masochistische onderwerping aan gratie en sierlijkheid. Met dat gegeven komt de film dichtbij de duivelse combinatie van dans en horror uit Dario Argento’s Suspiria.

De film heeft ook een bijna Cronenbergiaans fascinatie voor hoe een lichaam kan muteren in extreme situaties. Nina’s lichaam transformeert naarmate ze bezwijkt onder de druk en close-ups van wonden op haar huid en nagels die zij compulsief lijkt af te scheuren versterken de vleselijkheid. Het effect is ook te vergelijken met de rol van het vrouwelijke lichaam in Marina de Vans Dans ma peau, waar de hoofdpersoon een veeleisende topbaan niet aankan en geobsedeerd raakt door haar huid en haar bloed.

Nimf en Feeks
Black Swan weet je te vangen door de visuele onderdompeling die je ondergaat. Helaas is de film onder zijn verleidelijke en onheilspellende oppervlakte minder overtuigend. Het grootste probleem zijn de platte karakters die vrij stereotiep overkomen. Vincent Cassels rol zou gebaseerd zijn op een bestaande artistiek leider van een balletgezelschap, maar zijn vertolking voelt aan als een standaard alphamannetje die denkt met zijn lul en danseressen kan maken of breken wanneer hij dat wil. Winona Ryder, als de uitgerangeerde primaballerina, en Barbara Hershey, als Nina’s overbezorgde moeder, hebben korte rollen die aanvoelen als typetjes. Dit kan ook gezegd worden van Mila Kunis als Lily, die fungeert als de seksueel promiscue tegenpool van de frigide en timide Nina.

Net als de keuze om Tsjaikovski’s ballet te gebruiken is de film in zijn psychologische fascinaties in de late negentiende eeuw blijven steken. Nina zou zo een Freudiaanse casestudie kunnen zijn van een neurotische vrouw die door haar beschermende moeder seksueel wordt onderdrukt en door stress in contact komt met haar duistere alter ego. Het thema van de psychische instabiliteit van vrouwen is een geliefd thema voor veel mannelijke regisseurs en in de filmgeschiedenis vormt het opzichzelfstaand een genre. Denk daarbij aan films als Persona, Repulsion en

Het is binnen die traditie dat Black Swan valt, maar de film biedt niet de diepgang van zijn voorgangers en doet zelfs conservatief aan in zijn typering. Is het namelijk zo dat volgens de film een vrouw alleen maar kan laveren tussen onschuldige ballerina en een sensuele feeks? Hier lijken mannelijke wensen en vooroordelen een rol te spelen die achter elke maagdelijke nimf een op seksbeluste femme fatale willen zien. Portmans rol schippert tussen die archetypen, maar haar personage blijft ondanks alle emotionele uitspattingen gevangen in een banaal en eenvoudig karakter. De directheid en kracht van de beelden wordt afgezwakt, naarmate je de clichés die daarachter schuilgaan, herkent.