Anton Mussert als goedzak: een nuttige maar foutieve beeldvorming

Direct na de Tweede Wereldoorlog was iedere Nederlander nodig voor de heropbouw van het land. Het was dan ook zeer onwenselijk dat 90.000 voormalig NSB’ers buiten de maatschappij geplaatst dreigden te worden. Met als doel om de brug tussen de burgers en de ex-NSB’ers te slechten, of in ieder geval te verkleinen, werden zowel de leden van de NSB als hun leider Anton Mussert neergezet als kleinburgerlijke sukkelaars. Pollman laat in Mussert & Co zien dat dit imago volkomen ongegrond is. Deze bewering is allesbehalve uit de lucht gegrepen: wetenschapper Polmann staaft ieder standpunt in het boek met feiten (en veel voetnoten).

Het hoofdstuk ‘Het geld van Mussert’ toont haar nauwkeurige werkwijze. Ze beschrijft al het onderzoek dat op dit gebied is verricht zeer gedetailleerd: iedere pagina staat boordevol namen van collega’s, vijanden en slachtoffers. Bovendien vermeldt ze alle aan- en verkopen van Mussert die zijn achterhaald, inclusief omrekeningen van de waarden naar het heden. Deze transacties waren vaak clandestien: zo kocht Mussert voor belachelijk lage bedragen panden die van hun joodse bezitters waren afgenomen. Zonder deze ogenschijnlijk overbodige toevoegingen – al die gegevens halen de vaart behoorlijk uit het verhaal – was Pollmans verhaal echter nooit zo overtuigend geweest. Ze toont hiermee aan dat Mussert en zijn mede-NSB’ers veel invloedrijker en gevaarlijker waren dan vaak wordt beweerd: Pollman beschrijft Mussert & co dan ook terecht als ‘een crimineel gezelschap’.

Factueel versus toegankelijk
Mussert & Co is geen kort en bondig overzicht van het leven van Mussert; het is het resultaat van Pollmans jarenlange zoektocht langs archieven en boeken en vele gesprekken met deskundigen en bekenden van de NSB-leider. Inhoudelijk valt er dan ook weinig op te merken aan Mussert & Co: Pollman is zeer nauwkeurig te werk gegaan. Bovendien bestrijkt ze een uitgebreid gebied: van Mussert, zijn vrouw en zijn naaste collega’s tot het vermogen van de NSB en de verhoudingen tussen de Nederlandse en de Indische NSB.

De werkwijze van Pollman kent echter ook een keerzijde: Mussert & Co balanceert continu op de rand tussen een wetenschappelijke publicatie en een populair-wetenschappelijk werk. Enerzijds werkt Pollman op academische wijze: op iedere pagina staan meerdere bronvermeldingen en geen detail wordt onbesproken gelaten. Deze punctuele manier van schrijven gaat soms ten koste van de leesbaarheid van het boek, waardoor het niet aan de voornaamste eisen van een populair-wetenschappelijk werk – toegankelijk, prikkelend – voldoet. Voor de breed geïnteresseerde lezer is het wellicht iets te droog van aard. Anderzijds vermeldt Pollman meer dan eens haar eigen mening of kijk op de situatie. In een wetenschappelijk werk is zoiets ondenkbaar.

Zwakke redactie
Voor de lezer met specifieke interesse in de Nederlandse collaboratie zal Mussert & Co echter een bron van nieuwe, interessante informatie vormen. Een groter probleem dan Pollmans wetenschappelijke aanpak vormt dan ook de zeer matige redactie. Het boek staat vol onzorgvuldigheden die niet Pollman maar de eindredactie aangerekend moeten worden. Tekenend hiervoor is de volgende passage, waarin wordt gesproken over de familie van Musserts ‘beste man’, NSB-burgemeester Frits Müller:

Zijn vrouw Bärbel aardde niet echt in Utrecht. Ze was van oude adel (ur-adel) en bleef, anders danhaar nicht Gertrud met wie ze het niet kon vonden [sic!], oer-Duits. Anders dan Gertrud, met wie ze het niet kon vinden, reisden Bärbel en Frits na hun huwelijk vaak naar Bärbels familie in Duitsland die nazi werd.

Dergelijke fouten zijn begrijpelijk in een eerste versie van het manuscript, maar niet in de uiteindelijke boek. Helaas is dit voorbeeld allesbehalve de enige passage met stilistische fouten, en die opeenstapeling van onzorgvuldigheden gaat al snel storen. Zonde: een onvoldoende afwerking van een zeer gedegen onderzoek. Mussert & Co had beter verdiend.