De jaren dertig waren dynamisch

De verbrandingsovens van Auschwitz hebben onze naoorlogse perceptie blijvend beïnvloed. De Tweede Wereldoorlog is als ‘een kolossaal en loodzwaar gevaarte, die een slagschaduw werpt op de jaren erna, maar zeker ook op het decennium ervoor’, stelt Hartmans. Sommige historici zagen een direct verband tussen de Duitse nederlaag in 1918, de opkomst van Hitler en de Holocaust. Het verfrissende van Hartmans essayistisch opgezette boek, is dat hij naast de bekende schaduwzijden van de jaren dertig juist oog heeft voor plekken waar in Nederland nog de zon scheen.

Crisis

Hartmans volgt een vast stramien. Hij beschrijft in korte hoofdstukken de grote lijnen van het onderwerp en reikt de lezer (recente) literatuur aan voor verdere verdieping. Wat blijkt? Niet alleen voor de werkloze arbeiders was de economische crisis na de beurskrach van 1929 geen pretje. Zoals bekend verergerde die crisis door falend overheidsbeleid en het vasthouden aan de gouden standaard. De protectionistische maatregelen van Engeland, in de geest van het America First-principe van Donald Trump, deden het leger werklozen in rap tempo verder aanzwellen.

Ook de westerse cultuur verkeerde in een crisis,  zo dacht men althans in brede intellectuele kring. In zijn populaire boek De opstand der horden (1930) vreesde José Ortega y Gasset dat de westerse cultuur door ongeleide en inhoudsloze massa’s zou worden vermorzeld.

Materialisme, verzakelijking en massificatie waren uitwassen van de economische en sociale ontwikkelingen die Europa in hun greep hadden. Als het om uiteenzettingen over cultuurpessimisten en cultuurcritici gaat is Hartmans duidelijk op dreef.

Stuurman

Het toonbeeld van deze verzakelijking in Nederland was Hendrik Colijn. Hij had miljoenen in de olie verdiend. In 1894 liet Colijn als officier op Lombok zonder scrupules vrouwen en kinderen afslachten. Bovendien minachtte hij de democratie. Toch maakte juist Colijn als voorman van de kleine protestantse ARP tussen 1933-1939 de dienst uit in de verzuilde politiek. Tijdgenoten bewonderden zijn economische kennis, internationale contacten en harde arbeidsethos.

Nadien hebben historici Colijns defaitistische houding kort na de Duitse bezetting in juni 1940 nooit vergeven. Fijntjes wijst Hartmans op de omslag die hij binnenskamers maakte. Na zijn oproep tot verzet kreeg hij in Duitsland huisarrest. Ondanks zijn politieke blunders verdiend Colijn alle lof. Tijdens de crisis nam hij als vastberaden stuurman de wind uit de zeilen van de NSB en stond hij pal voor de democratie.

Vernieuwing en emancipatie

Maar waar zijn nu de beloofde lichtpuntjes? De Nederlandse economie kwam sterk en gemoderniseerd uit de crisis tevoorschijn. Innovaties als de lopende band werden ook bij kleinere bedrijven ingevoerd. In het bedrijfsleven zelf werden professionelere managementstructuren ingevoerd. En door de oprichting van de Nederlandse organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO) in 1932 profiteerde de hele bedrijfstak van technologische innovaties.

Na de door de KLM gewonnen luchtrace Londen-Melbourne in 1934 zwol Nederland van trots. Met de komst van de radio kwam ineens de wereld de woonkamer binnen. Muziekstijlen als jazz vonden gretig ingang bij de jeugd, maar werd door de oudere generatie smalend afgedaan als ‘krankzinnige oerwoudmuziek’.  Ook de Nederlandse filmindustrie en schilderkunst bloeiden op.

De jongentjes op het boekomslag zijn druk bezig met het verzamelen van sigarenbandjes. Hun kleding met in het bijzonder de ‘drollenvangers’, de handkar en de verloederde voorgevel van het huis doen allemaal gedateerd aan. Toch struikelde je in tijdschriften en kranten steevast over het woord ‘modern’. Net als nu probeerde men in de jaren dertig  ‘bij de tijd’ te zijn

De emancipatie van vrouwen is het ultieme voorbeeld. Vrouwen konden zich vrijer bewegen en hoefden hun boezems en tailles niet meer te verbergen. Het aandeel hogere opgeleide vrouwen steeg. Weliswaar waren ze vooral werkzaam in typische vrouwenberoepen zoals apothekersassistente, typiste en secretaresse. In 1937 probeerde de katholieke minister van Sociale Zaken Romme gehuwde vrouwen het recht op arbeid te ontnemen. Velen vonden het een schande dat vrouwen werkten terwijl mannen werkloos waren. De Hoge Raad van Arbeid heeft dit onzalige plan afgeschoten. Wellicht om de dynamiek en moderniteit van de natie te onderstrepen.