Culturele waarden en woeste wetten
Een novelle uitgeven in de boekenweek riekt naar een publiciteitsstunt. En dat is het ook. Ondertussen is er ook de angst dat zo’n boek misschien wel erg weinig aandacht krijgt zo tussen de stokbroden en Roosenbooms. Daar hoeft Manon Uphoff nog niet bang voor te zijn, met in ieder geval al een groot interview in het NRC van twee weken geleden. En een goed boek zou altijd opgemerkt moeten worden.
In deze novelle, het tweede deel van een serie van drie, vertelt Uphoff het verhaal van een eerstgeboren bastaard en een tweede officiële kind. Arinde trouwt op late leeftijd met Maurice, die eerst een kind verwekt bij de dochter van de hoefsmid, Bastiaan. Een aantal jaren later krijgt Arinde een zoon, Thomas. Het is een bijzondere jongen, maar meer in de zin dat niemand goed met hem om kan gaan. Als kleine jongen sterft hij aan tuberculose. Bastiaan is altijd op het landgoed blijven wonen en verzorgt de oude Arinde. Dit is niet zomaar verzorgen. Bastiaan vindt dat hij als eerstegeborene recht heeft op de erfenis, terwijl Arinde hem niets zou willen geven.
Andere wetten
Dit thema van cultureel of natuurlijk bepaalde rechten is belangrijk in het boek van Uphoff. Het gaat er dan vooral over hoe de menselijke relaties erdoor worden beïnvloed. De scènes waarin Thomas de oudere kinderen aan zich probeert te onderwerpen zijn een goed voorbeeld van hoe diep deze ideeën in de mensen zaten. Thomas beledigt de kinderen, terwijl zij zich boven hem voelen staan, omdat hij zwak is en niet de eerstegeborene. Terwijl de adel verarmt en Thomas overlijdt, lijken andere wetten te gelden dan die in Arindes hoofd zitten.
Cockerspaniël
Anders dan in De vanger, de eerste novelle, registreert Uphoff niet alleen, maar geeft ze meer aandacht aan het verwoorden van de gevoelens en gedachten van de personen. Er is medeleven met de personen. Door de personale vertelstructuur is er veel kennis over de verschillende personen, die niet zozeer samen leven, maar met elkaar, naast elkaar. Ze bevinden zich in elkaars omgeving. Op slechts een paar honderd meter afstand van elkaar leven ze in totaal verschillende werelden. Er is veel aandacht voor de herkomst van de personen en hoe ze de wereld om zich heen beleven. Uphoff weet de beeldtaal van de verschillende personen erg goed weer te geven. Vooral erg overtuigend is ze in een scène waarin de bastaard de situatie als kleine jongen observeert. Zonder kleinerend of overdreven kinderlijke taal, weet ze de wereld van de jongen te scheppen. Ze gebruikt daarvoor erg mooie en bijzondere beelden, zoals ‘iemand aaien als een cockerspaniël’. En ontroerend is het stuk waarin de jongen voor het eerst het woord bastaard hoort:
‘Bastaard,’ fluisterde hij in die dagen tegen zichzelf en dat had toen precies dezelfde klankkleur gehad als ‘koning’, ‘keizer’ of ‘groothertog’.
(…)
Toen hij alleen met hem was, zei zijn grootvader dat hij de ‘eerstgeborene’ was. Dat was naast het woord ‘bastaard’ het tweede schitterende woord, vooral omdat hij het al kende uit de bijbel en besefte welke krachten ermee samenhingen. Soms lag hij op zijn rug naar de wolken te kijken, en gaf ze namen, en dan vloeide als vanzelf het woord ‘eerstgeborene’ over zijn lippen.
Perfecte pasvorm
Het is opvallend hoe goed de novelle past bij de schrijfstijl van Uphoff. Het is een korte schets, die in deze vorm precies goed uit de verf komt. Een roman had meer historische achtergronden geëist en was misschien slechter geworden door de uitwerking van slechts één thema. Een verhaal was te kort en niet volledig genoeg geweest om de personen uit te werken, die voor deze benadering van de problematiek erg belangrijk is.
Darwin
Het boek lijkt eerst tijdloos. De sfeer die Uphoff creëert doet wel aan een bepaalde tijd denken, maar pas als The Origin of Species wordt genoemd, is er een duidelijke tijdsaanduiding. Op die manier leest De bastaard als een sprookje. Het verhaal is bekend, maar de mystiek rond de persoon van Thomas en het vaak mooie taalgebruik zorgen ervoor dat de novelle niet saai of overbekend wordt. Dat Maurice zijn echtelijke kind vertelt over het boek van Darwin, is niet zonder reden. Thomas blijkt de zwakkere van de twee kinderen. Voor hem en Bastiaan gaat het gegeven van ’the survival of the fittest’ op. De bastaard blijft leven, terwijl aan het leven van Thomas, in ieder geval door Arinde, veel meer waarde wordt gehecht. Opnieuw wordt benadrukt dat natuurlijke wetten sterker lijken, maar onophoudelijk strijd leveren met culturele wetten. Er is in De bastaard ook een verandering in cultuur merkbaar, zij het heel verdekt, want het gaat eerder om de reacties op en gevoelens over deze veranderingen van de personen. Uphoff registreert, maar niet zonder medeleven.
