Het enigma Mustafa Kemal Atatürk

Hoe slaagde Mustafa Kemal er na de Eerste Wereldoorlog in om uit de puinhopen van het Osmaanse Rijk een modern, levensvatbaar Turkije te creëren? Deze vraag wordt in Atatürk vanuit verschillende perspectieven belicht, maar het antwoord blijft onbevredigend. 

Kemals prestaties

Vanuit een militair-strategisch perspectief kan de vraag naar Kemals invloed beantwoord worden door te wijzen op de Slag om Gallipoli, die van de Turkse nederlaag in ieder geval een nederlaag met opgeheven hoofd maakte. Dit was een belangrijke reden voor de brede steun die Kemal ontving tijdens de Turkse onafhankelijkheidsoorlog. Vanuit politiek oogpunt valt vooral de afschaffing van het sultanaat en het kalifaat op. Ook de diplomatieke successen die Turkije als Republiek behaalde tijdens de vredesbesprekingen na de Grieks-Turkse Oorlog zijn van belang. Westerse mogendheden stonden een grootschalige deportatie van Grieken oogluikend toe.

De sociale en culturele hervormingen van het Kemalisme ten slotte zijn wellicht nog het meest opzienbarend. De scheiding tussen kerk en staat die hij instelde, ging gepaard met een afschaffing van gezichtssluiers, de invoering van een nieuw schrift, een modern onderwijssysteem en een daarbij behorend feminisme en nationalisme waarmee Turkije zich tot op de dag van vandaag een positie verwierf tussen Europa en het Midden-Oosten.

De mens Kemal
Al deze aspecten, en nog veel meer, stipt Klaus Kreiser in zijn uitputtende levensverhaal van Mustafa Kemal aan. Gezien de veelheid en complexiteit van Kemals prestaties zij het hem wellicht vergeven dat hij daarbij de mens Mustafa Kemal wat onderbelicht. Toch is dit een gemiste kans die van een feitelijk relaas een spannend verhaal had kunnen maken. Bovendien zou meer aandacht voor de mens achter de staatsman een houvast hebben kunnen bieden bij de schier oneindige stroom van details die de lezer nu overspoelt.

Zo is het, ondanks Kreisers uitvoerige beschrijving van Kemals jeugd en jonge jaren, voor de leek bepaald niet duidelijk hoe Kemal eigenlijk zijn invloed verwierf. Hij was zeker niet de eerste of de enige jonge officier die naar hervorming streefde, dus waarom was hij nu juist de aangewezen persoon om de Republiek te leiden? Familie, vrienden, vijanden en adoptiekinderen passeren de revue zonder enige toelichting. En Kemals alcoholverslaving wordt pas genoemd in het laatste hoofdstuk over zijn vroege dood.

Conservatieve modernisering

Discussies over Atatürk draaien altijd om het conflict tussen waardering voor zijn modernisering van Turkije en veroordeling van de dictatoriale wijze waarmee hij die hervormingen door de strotten van eenvoudige Turken en Koerden duwde. De belangrijkste verdienste van Kreisers biografie is dat hij een politieke hervormer toont die in wezen een conservatief man is:

Mustafa Kemal, die de broederschappen in het oosten als veiligheidsprobleem, in het westen als een middeleeuws spookbeeld beschouwde, onderschatte de mystieke sector van de godsdienstmarkt. Zijn denken werd bepaald door onveranderlijke begrippen als vernieuwing, vooruitgang, wetenschap, verlichting, jeugd en beschaving tegenover reactie, fanatisme, middeleeuwen en bijgeloof.

Kreisers nadruk op Kemals koppigheid legt een treffend verband tussen zijn streven naar vooruitgang en zijn gebrek aan tolerantie. Het maakt inzichtelijk waarom zijn gedachtegoed een politieke ideologie werd. En het had de connectie tussen de staatsman en de mens kunnen zijn, als Kreiser zijn Germaanse degelijkheid maar met wat Angelsaksische swing had kunnen combineren. Nu is het enigma Atatürk van zijn mythische allure beroofd terwijl de mens Mustafa Kemal bloedeloos is gebleven.