Schoon proza over een beestachtige moord
De onlangs overleden Zwitserse schrijver Jacques Chessex (1934-2009) was acht jaar toen zijn gemoedelijke bergdorp Payerne werd opgeschrikt door een gruwelijke moord. Met het schrijven van Un Juif pour l’example (De zondebok) wordt de antisemitische moord op de Joodse veehouder Arthur Bloch op indringende wijze opgerakeld.
De moord op Bloch vond plaats in 1942, toen de Tweede Wereldoorlog en het daarbij behorende onheil dat zich over de Europese Joden uitstortte ver verwijderd was van het neutrale Alpenland. Maar via het Duitse gezantschap in Bern werden Zwitserse nazi’s opgehitst. In Payerne werd de simpele Ferdinand Ischi door een ontspoorde theoloog, dominee Lugrin, aangespoord om tot daden over te gaan. ‘Een Jood die ten voorbeeld wordt gesteld. De ridderslag. Nu zal het duidelijk worden. Voor de hele, Zwitserse smousengemeenschap, zodat ze weten wat hen te wachten staat. (..) Waarschuwing en dreigement. We gaan de zaak schoonmaken. Zuiveren. En zo de definitieve oplossing verhaasten.’ De moord op Bloch zou als geschenk dienen voor de Nieuw Orde.
Oude vooroordelen
Het is een bekend gegeven dat iemand die maatschappelijk faalt, zijn heil zoekt in een Nieuwe Orde waar geen diploma van je verlangd wordt, maar totale toewijding en gehoorzaamheid. Maar er is meer dan de dreiging van een Nieuwe Orde waar Chessex zijn lezers voor waarschuwt. Het antisemitisme dat door Payerne waande, werd aangewakkerd door eeuwenoude vooroordelen, zoals de economische malaise die over het dorp was neergedaald. Volgens Ischi waren de Joden schuldig aan die misère. De Joden als zondebok. Maar het bloedoffer van de Zwitserse nazi’s zou geen vervolg krijgen. Zwitserland kwam niet onder de vleugels van de Nieuw Orde en daarmee bleef haar geschiedenis onbevlekt.
Prachtig mooi
Chessex is een relatief onbekende schrijver in Nederland, zijn andere romans zijn nog niet allemaal in het Nederlands vertaald, maar zijn stijl is behaaglijk.
In de lente waarin deze geschiedenis begint is de omgeving mooi, van een bovennatuurlijke intensiteit die scherp afsteekt bij de weekheid van het stadje. Eindeloze velden, nevelachtige wouden met de kille geur van dieren in de ochtendstond, wildrijke dalen die al vol mist hangen en de grote eiken als harpen in de lauwe bries.
De auteur weet de lezer, mede door het prachtige taalgebruik, probleemloos in zijn persoonlijke relaas mee te sleuren. Daarnaast maakt het vooroorlogse antisemitisme en de daaruit voorkomende Sjoah, indruk wanneer er een tragisch geval wordt uitgelicht – in dit geval de moord op Bloch. Het knappe van Chessex is, dat hij er slechts honderd minuscule pagina’s voor nodig heeft. Zijn talent is niet onopgemerkt gebleven: in 1973 kreeg hij de prestigieuze Prix Goncourt voor zijn autobiografische boek L’Orge waarin de moeizame relatie met zijn vader (die eveneens op de nominatie stond om te worden vermoord door Ischi) centraal stond. Maar afgelopen oktober sloeg het noodlot toe. Chessex zakte tijdens een lezing over De zondebok in de bibliotheek van Yverdon-les-bains weg. Het is te hopen dat uitgeverij Meulenhoff zich ontfermt over zijn literaire nalatenschap, want de vertelkunst van Chessex smaakt naar meer.
