Het ontstaan van ‘burgerslachtoffers’

In Europa gingen edelen en huurlingen elkaar fysiek te lijf op het slagveld. Zo’n slag was in hoge mate gereguleerd: de bevelhebbers van weerszijden overlegden over plaats en tijdstip en begroetten elkaar hoffelijk alvorens ze in opeenvolgende golven de manschappen op elkaar af stuurden. Voor zover de adel geen deel uitmaakte van de cavalerie, bekeek ze het geheel vanaf een nabijgelegen heuveltop.
In dit alles kwam een grote verandering met de introductie van het buskruit en vuurwapens; met de musket bijvoorbeeld kon men onverwacht en van een afstand aanvallen en het kanon maakte het aanvallen van ommuurde steden mogelijk.
Bij de belegering van Alexandrië (1453) gebruikte Mehmet II voor het eerst een kanon en plots werd elke inwoner een potentieel slachtoffer. Vanaf dat moment waren oorlogen niet meer zonder burgerslachtoffers.
Met de ontwikkeling van de handvuurwapens werd tenslotte iedereen naast potentieel slachtoffer ook potentiële dader. En dat is de wereld waar we nu in leven.

Weerstand

De introductie van buskruit en daaropvolgende vuurwapens stuitte vaak op weerstand onder militairen. Buskruit werd lange tijd gezien als een duivels gereedschap dat onschuldige slachtoffers eiste. En oorlog werd er zó oneervol en laf van. Bovendien werden in eerste instantie kruit en kanonnen niet door soldaten gehanteerd, maar door verachte ‘externen’ als smeden en alchemisten. Het gebruik van buskruit was aanvankelijk zo in strijd met het eergevoel van de militair, dat het in Japan, na een eerste introductie in 1543, ruim twee eeuwen (tijdens het Tokugawa Shogunaat) volledig verbannen werd uit het leger.

Salpeterjacht

Het belangrijkste bestanddeel van buskruit (75%) is salpeter. Het meest amusante hoofdstuk van Gunpowder beschrijft het winnen van dit kostbare metaalzout.
Voordat salpeter werd geïmporteerd uit India en Chili of langs chemische weg gemaakt kon worden, werd het opgespoord en gedolven in eigen land, bijvoorbeeld onder boerenstallen, composthopen en secreten, want salpeter kristalliseert uit afval, mest en urine. Zogenaamde salpetermannen trokken in oorlogstijd bij koninklijk decreet het hele land door op zoek naar het kostbare salpeter. Daarbij werden regelmatig stallen, kelders, boerderijen en delen van kloosters rücksichtlos afgebroken.

Oorlog & buskruit

Gunpowder van Jack Kelly leest als een dwarsdoorsnede van de wereldgeschiedenis, waarin belangrijke politieke ontwikkelingen op het slagveld beslist worden door wie de beste vuurwapens of het meeste en beste buskruit heeft.
Verschillende oorlogen passeren de revue; met name de Honderdjarige Oorlog (1337-1453) en de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog (1775-83) en burgeroorlog (1861-65). Alleen de gewelddadige kolonisatie van Zuid-Amerika komt niet aan bod, misschien omdat hier het overwicht dankzij vuurwapens zo overduidelijk was.

Gunpowder is zeer toegankelijk, maar niet altijd diepgravend en zorgvuldig geschreven. Zo blijft de vroege Chinese historie van buskruit schemerachtig en is de Europese bijdrage aan de ontwikkeling van het handvuurwapen onderbelicht. Daarbij is het is een beetje simpel om elke militaire en politieke ontwikkeling op te hangen aan het gebruik van (of gebrek aan) buskruit, al maakt het het boek wel onderhoudend. Wat dat betreft lijkt Gunpowder op boeken als The Frozen Water Trade van Gavin Weightman of Cod en Oesters van New York van Mark Kurlansky, waarin historische ontwikkelingen worden beschreven aan de hand van één product.
Omdat het duidelijk voor een breder publiek geschreven is, stoort het gebrek aan illustraties bij onderwerpen waar ze echt nodig zijn, zoals de ontwikkeling van ontstekingsmechanismen op musketten en de aanpassingen aan kanonnen voor gebruik aan boord van schepen.

Kelly sluit af met een hoofdstuk over de tegenwoordig belangrijkste toepassing van buskruit: in vuurwerk. Niet omdat we geen vuurwapens meer zouden gebruiken, maar omdat we nu betere explosieven hebben (nitroglycerine, TNT, C-4) om slachtoffers mee te maken.