De duivel doet in advertenties

Leben der Anderen vier(d)en triomfen in binnen- en buitenland, de Trabant-fanclubs schieten als paddestoelen uit de grond en het eens zo chronisch saaie Oost-Berlijn is anno 2007 het middelpunt van het Europese nachtleven. En de literatuur? De literatuur heeft zijn chroniqueur gevonden.

De vaandeldrager van de nieuwe generatie Duitse schrijvers is de in Dresden opgegroeide Ingo Schulze (1962). Van Schulze, bekend geworden met 33 Augenblicke des Glücks (1995) en Simple Storys (1998), verscheen twee jaar geleden het vuistdikke Neue Leben, alom bejubeld als de ultieme roman over de Duitse Wende, grofweg de periode tussen de val van de Berlijnse Muur en de eerste vrije verkiezingen in het voorjaar van 1990. In deze onlangs als Nieuwe levens in Nederland uitgebrachte briefroman beschrijft Schulze de Werdegang van de Oost-Duitser Enrico Türmer, een schrijver in spe die één grote droom koestert: een gevierd dissident worden. Het enige wat Türmer daarvoor hoeft te doen is een meesterwerk schrijven à la Solzjenitsyn dat genadeloos afrekent met de toestand onder het communisme en een nieuwe staatsvijand is geboren.

De wetten van de markt

Maar met de val van de Muur begint ook Türmers droom te wankelen. Zijn thema, de DDR, verdwijnt. Türmer neemt een beslissing: hij zegt zijn literaire aspiraties vaarwel en helpt een krant oprichten, een gouden zet zo denkt hij, want onafhankelijke kranten waren er in de DDR immers niet. Maar al snel leren Türmer en zijn medestanders dat er in het Westen andere wetten gelden, namelijk de wetten van de markt. Waar in het Oosten woorden als ‘verkoopcijfers’ en ‘advertentie-inkomsten’ altijd even exotisch hadden geklonken als ‘Porsche’ en ‘Happy Meal’, gaat Türmers krant nu binnen de kortste keren aan financiële problemen ten onder.

Türmer verlaat het zinkende schip en begint aan de hand van zijn persoonlijke Mephisto, de mysterieuze Clemens von Barrista, een eigen advertentieblad. Von Barrista, half duivel/half gelaarsde kat, werpt zich op als Türmers gids in de wondere wereld van het geld en helpt Türmer zijn advertentieblad uit te bouwen tot een heus imperium van advertentiebladen. Alles gaat crescendo tot Türmers imperium in 1997 plotseling jammerlijk ineenstort. Türmer (vrij vertaald: hij die hem smeert) slaat op de vlucht voor zijn schuldeisers en er wordt nooit meer iets van hem vernomen. Buiten torenhoge schulden laat Türmer weinig meer na dan een stapeltje brieven.

Die brieven, geschreven tussen januari en juli 1990 aan zijn zuster Vera, zijn jeugdvriend Johann en de West-Duitse fotografe Nicoletta, vormen het geraamte van Schulzes roman. Een fictieve uitgever genaamd Ingo Schulze duikt de brieven op, voorziet ze van ironische, soms pedante voetnoten en publiceert ze. In het voorwoord bij Türmers brieven schrijft de uitgever niet zonder D-Mark-tekens in de ogen dat de brieven als een roman over de Wende kunnen worden gelezen en noemt ze zelfs zo goed, dat hij eraan twijfelt of de brieven wel echt door Enrico Türmer, de mislukte schrijver, geschreven kunnen zijn.

Ingo Schulze (de echte, niet de uitgever) is er met Nieuwe Levens in geslaagd de meest cruciale episode uit de recente Europese geschiedenis te vangen in één enkel romanpersonage. Enrico Türmer verenigt de twijfel, hoop en tegenstellingen van een hele periode in zich en het lijkt dan ook te passen bij de kater van de Oost-Duitsers na de euforie van de Wende dat Türmer uiteindelijk zijn weg verliest in de profane wereld van het Westen. Nieuwe levens gaat dan ook niet alleen over het verdwijnen van het Oosten, maar net zo goed over het verdwijnen van het Westen. Want met de val van het communisme viel ook het geïdealiseerde Westen van de Oost-Duitsers, de sprookjeswereld aan de goede kant van het IJzeren Gordijn, het soort droomland dat alleen kan bestaan in de gedachten van hen die er geen toegang toe kunnen hebben.