Doorwrochte en onthullende geschiedenis

Naar Nederlandse maatstaven heeft de paus een bizarre status. Zo zong menigeen in de jaren tachtig luidkeels Popie Jopie toen Paus Johannes Paulus een bezoek bracht aan ons land. Inmiddels kan Benedictus XVI op weinig sympathie rekenen vanwege de vele schandalen die zijn pontificaat aankleven. De paus staat synoniem voor reactionaire denkbeelden en misbruik van religie voor machtspolitieke doeleinden. Het is daarom ook nu nog actueel om te onderzoeken hoe de bijzondere positie van het Vaticaan is ontstaan. Maar hoe vat je de geschiedenis van het oudste instituut ter wereld in een boek?

Politiek van de paus
Het boek De paus en de wereld geeft ruimte aan een groot aantal Nederlandse academici van naam. Zij leveren hun bijdragen aan een boek dat eerder de titel De paus en zijn wereld zou kunnen dragen. Ze beschrijven in 480 pagina’s de historie vanuit het gezichtspunt van het Vaticaan zelf. Een enorme klus voor zowel schrijvers als lezers. Het boek overvoert de lezer met een enorme hoeveelheid gedetailleerde kennis.

Deze geschiedenis draait eigenlijk vooral om de politiek van de paus als leider van de kerk. Een zwaar bevochten positie. Het begint al vroeg met het zooitje van christelijke stromingen dat tot een singulier dogma gedwongen moet worden. Pas in de vierde eeuw wordt de officiële lezing dat Romeinse pausen de opvolgers zijn van Petrus en Paulus. Daarvoor is het slechts een apocrief verhaal. Verder wordt duidelijk dat de politiek van de pausen voornamelijk gericht was op het managen van de kerkelijke staat in Italië. Overigens was het Vaticaan lange tijden  helemaal niet de belangrijkste plek in Rome en kende de paus in het eerste decennium concurrentie van maar liefst vier andere bisschoppen in o.a. Constantinopel en Jeruzalem.

De wereldlijke macht
Het is jammer dat juist deze spannende vroege periode slechts een hoofdstuk beslaat. Enkele eeuwen met de vroegste pausen komen in zes pagina’s in vogelvlucht voorbij. Veel meer ruimte is er voor de corrupte en oorlogsbeluste renaissancepausen. Zij lieten veelal uit narcisme de grootste hoeveelheid bronnen achter en droegen door hun megalomane handelen veel bij aan het beeld dat wij nu hebben van het pausdom.

De exorbitante leefstijl van de pausen vanaf hun tijd in ballingschap in Avignon in 1309 was de oorzaak van de reformatie waardoor de wereldlijke macht van het Pausdom sterk werd teruggebracht. De grootheidswaanzin van twee pausen (Julius II en Sixtus V) verbouwde Rome tot de monumentale stad voor miljoenen toeristen en pelgrims. Het boek geeft in meerdere uitgebreide hoofdstukken inzicht in de financiële positie, de kerkelijke staat om Rome heen en het mecenaat van de paus.

Moge God hen vernietigen
Kenmerkend voor De paus en de wereld is een doorwrochte en historisch-kritische kijk op de geschiedenis van religie en machtspolitiek. De passages die beschrijven hoe de pausen uit de negende eeuw omgaan met de nieuwe religie Islam zijn smakelijk. Het fenomeen wordt bijna niet genoemd in de Liber Pontificalis (de officiële pauselijke geschiedschrijving) en al helemaal niet onderzocht. De pauselijke analyse van de Islam vervalt vooral in verwensingen: ‘moge God hen vernietigen’.

Ook komen onthullende nieuwe analyses naar voren.  Vanaf 1078 gingen de pausen de investituurstrijd aan met de Duitse Keizer. Gregorius VII claimde het recht van het Pausdom over de universele kerk: alleen hij mocht kardinalen benoemen. De argumenten die gebruikt werden kwamen echter niet van de paus maar van opportunistische Franse ordes die de bemoeizucht van de keizer zat waren. De pauselijke machtsstrijd in Rome zelf en de Europese vorsten vormen samen de basis voor een zeer uitgebreid en boeiend academisch werk dat de politieke motivatie en onderhuidse stromingen van God’s vertegenwoordiging op aarde blootlegt.