De illustere wereld van Grimm
Sprookjes worden vaak geassocieerd met geromantiseerde, onware verhaaltjes. Deze opvatting is zelfs doorgedrongen in ons alledaagse taalgebruik. Wie iets geweldigs meemaakt verzucht verrukt: “het lijkt wel een sprookje.” En als je iemand iets onwaarschijnlijks vertelt, kun je vaak rekenen op de repliek: “dat is vast een sprookje.” Toch zijn lang niet alle sprookjes prachtige, zoete verhaaltjes die altijd goed aflopen. Het ultieme bewijs hiervan is te vinden in de sprookjes van de gebroeders Grimm, die onlangs zowel in een Nederlandse (De sprookjes van Grimm) als in een Amerikaanse editie (The Annotated Brothers Grimm) werden uitgebracht.
Rond 1806 begonnen Jacob Grimm (1785-1863) en zijn broer Wilhelm (1786-1859), twee beroemde geleerden, met het verzamelen van sprookjes. Ze trokken daarbij niet door steden en dorpen, zoals een romantische geest wellicht geneigd is te denken, maar baseerden zich op de verhalen van een beperkt aantal mensen, waarvan Frau Dorothea Viehmann de belangrijkste was. Ze waren niet de eersten die volkslegenden verzamelden, maar wel een van de weinigen die aandacht schonken aan de traditionele populaire vertellingen die ze zelf ‘Kinder- und Hausmärchen’ noemden.
Censuur
 |
| Illustratie: Wanda Gag, ‘Hans en Grietje’ uit: The Annotated Brothers Grimm |
De opzet van de gebroeders Grimm was niet zozeer om een mooi voorleesboek voor kinderen te creëren, maar om de ooit zo populaire vertellingen voor de vergetelheid te behoeden. Hun aanpak was wetenschappelijk van aard en was in eerste instantie in het geheel niet bedoeld voor een jong lezerspubliek. Hun verzameling werd echter een groot succes en al gauw volgden er herdrukken, die bovendien werden uitgebreid met nieuwe sprookjes. Zoals te lezen valt in Maria Tatars uitstekende inleiding in The Annotated Brothers Grimm bewerkten de gebroeders Grimm de sprookjes vanaf het vroegste begin intensief. Ze herschreven ze zozeer dat de eerdere versies soms nauwelijks herkenbaar waren. In latere edities werden de sprookjes bovendien steeds meer op de jonge lezertjes afgestemd, wat een flinke censuur tot gevolg had. Hierbij valt op dat vooral de seksuele verwijzingen geschrapt of afgezwakt werden, terwijl de vele wreedheden vaak gewoon bleven staan.
Het koppige kind
Naast de bekende sprookjes als Roodkapje, Sneeuwwitje, Hans en Grietje, waarvan overigens vaak vele verschillende versies de ronde doen, komen heel wat onbekende sprookjes langs in de verzameling van de gebroeders Grimm. Zoals De drie mannetjes in het bos, De levensduur of Het koppige kind. Deze laatste is een van de meest beklemmende sprookjes die de gebroeders Grimm verzameld hebben. Het vertelt het verhaal van een kind dat zijn moeder niet gehoorzaamde en door Onze Lieve Heer gestraft wordt. Hij sterft, maar wil niet begraven worden:
Toen ze hem in het graf hadden laten zakken en hem met aarde hadden bedekt, kwam opeens zijn armpje weer te voorschijn; het stak omhoog, en toen ze het terugduwden en er weer nieuwe aarde overheen schepten, hielp dat niet; het armpje kwam telkens weer naar buiten. Toen moest de moeder zelf naar het graf gaan en met de roe op het armpje slaan, en toen ze dat had gedaan, werd het naar binnen getrokken en pas nu had het kind rust onder de grond.
Dit bewijst eens temeer dat sprookjes niet per definitie lieflijke verhaaltjes zijn, maar vaak barsten van de wreedheden en geweldsdaden (in The Annotated Brothers Grimm wordt het sprookje onder de ‘Tales for Adults’ geschaard). Zelfs een relatief zoetsappig sprookje als Sneeuwwitje eindigt met een gruwelijk beeld, waarbij de boze koningin net zolang op een paar gloeiend hete schoenen moet dansen tot ze er dood bij neervalt.
Nauwelijks psychologische diepgang
 |
| Illustratie: Arthur Rackham, ‘De drie mannetjes in het bos’ uit: The Annotated Brothers Grimm |
Sprookjes worden gekenmerkt door bepaalde, terugkerende eigenschappen. Ze zijn niet bedacht door een bepaald persoon, maar hebben in de loop der tijd geleidelijk aan hun vorm gekregen. Om die reden zijn ze ook anoniem en dragen ze de sporen van vele verwijderingen, toevoegingen en veranderingen. De personages in sprookjes zijn stereotypen en kennen nauwelijks psychologische diepgang. De gebeurtenissen worden gekenmerkt door een grote mate van voorspelbaarheid. Vaak zijn de sprookjes didactisch van aard en bevatten ze bepaalde volkswijsheden, maar in veel gevallen is de moraal niet helemaal duidelijk (zoals in het hierboven geciteerde sprookje). De mise-en-scène is in sprookjes erg beperkt, het verhaal concentreert zich op de essentie en is dan ook zelden langer dan drie pagina’s. In veel sprookjes is er sprake van een bepaalde overtreding, transgressie of misdaad die ofwel veroordeeld ofwel gerechtvaardigd wordt.
In De sprookjes van Grimm, op het titelblad kortweg Grimm genoemd, zijn alle 200 sprookjes uit de laatste druk van 1857 opgenomen. Het is een uitstekende leeseditie die is verluchtigd met zo’n vierhonderd eigenzinnige kleurenillustraties van Charlotte Dematons, waarin de wereld van het sprookje op subtiele wijze wordt gevat. In The Annotated Brothers Grimm is slechts een kleine selectie van 46 verhalen opgenomen. Het is een wetenschappelijke editie, voorzien van een degelijke introductie en een uitgebreid notenapparaat. Ook hier zijn verschillende illustraties toegevoegd, ditmaal allemaal afbeeldingen die in de loop der tijd bij de sprookjes zijn gemaakt door verschillende illustrators als Kay Nielsen, Arthur Rackham, Wada Gag en nog vele anderen. In de Amerikaanse editie is tevens nog een biografisch essay over de gebroeders Grimm opgenomen, alsmede de voorwoorden die de gebroeders bij de eerste twee drukken schreven. Beide edities zijn waardevol. De Nederlandse omdat ze compleet is en zodoende eindeloos leesgenot biedt. De Amerikaanse omdat er een grote hoeveelheid achtergrondinformatie bij de sprookjes wordt verstrekt, waardoor de ontstaansgeschiedenis en de sociale context duidelijk worden.
Jacob Grimm & Wilhelm Grimm (vertaling: Ria van Hengel) • De sprookjes van Grimm (Grimm) • Uitgever: Lemniscaat • Prijs: € 29,95 (gebonden) • 592 bladzijden • ISBN: 9056375288
Jacob Grimm & Wilhelm Grimm (redactie en vertaling: Maria Tatar, met een introductie door A. S. Byatt) • The Annotated Brothers Grimm • Uitgever: W. W. Norton & Company • Prijs: ca. $ 35,00 (gebonden) • 416 bladzijden • ISBN: 0-393-05848-4
