Prehistorische CSI

Die beelden toonden onze voorouders dikbehaard en met een woeste, niet bijster slimme blik in de ogen. Enigszins krom lopend en altijd op zoek naar voedsel, want blijkbaar altijd hongerig.

Reconstructie Sahelantropus. Afbeelding uit besproken boek.

Dat beeld was niet alleen gebaseerd op schaarse bodemvondsten, maar ook op een interpretatie, die gekleurd was door ons eigen vooruitgangsdenken. We wilden geloven, dat onze voorouders dom en woest waren en een oncomfortabel leven leidden. Naarmate we meer vraagtekens bij onze eigen welvaartsmaatschappij plaatsen, willen we wel iets nauwkeuriger kijken. Dan blijkt het leven van onze prehistorische voorouders een stuk minder wreed. De meesten beschikten bijvoorbeeld, net als de huidige natuurvolkeren, over een goede gezondheid en redelijk veel vrije tijd.

Ondertussen zijn er nieuwe vondsten gedaan en zijn de oude vindplaatsen opnieuw onderzocht met nieuwe methoden. Moderne CSI-achtige technieken hebben binnen de paleoantropologie voor een ware revolutie gezorgd. DNA-onderzoek heeft veel verrassends opgeleverd, er zijn nieuwe technieken voor datering en reconstructies worden steeds betrouwbaarder. Vrijwel elke theorie binnen het vakgebied is de afgelopen 10 jaar opnieuw tegen het licht gehouden.

Voorzichtigheid

Waar komen wij vandaan? beschrijft de laatste inzichten betreffende onze oorsprong. Het boek is chronologisch ingedeeld, met tussendoor aparte pagina’s over onderwerpen als DNA, datering, primaten, missing link, taal, etc. Wat opvalt is de voorzichtigheid waarmee Zimmer de informatie presenteert. Hij beschrijft duidelijk wat er bekend is, wat niet, en wat nog onderwerp van discussie is. Daardoor wordt het boek alleen maar boeiender; het roept het beeld op van een levendige wetenschap. Neem bijvoorbeeld Sahelantropus Tchadensis, de oudst bekende mensachtige, waarvan in 2001 resten zijn gevonden. Het hoofd wordt afgebeeld zonder huidskleur en zonder gezichtsbeharing. Dat is niet af te leiden uit fossielen en zou (bij gebrek aan informatie over het klimaat) grotendeels speculatie zijn. Ook het geijkte plaatje van de ‘stamboom’ waarin de diverse vondsten chronologisch geplaatst zijn, is fragmentarischer en het geheel is van enkele kanttekeningen voorzien.

Zimmer móet ook wel. In de Verenigde Staten heerst al jaren een discussie of er op scholen plaats is voor het scheppingsverhaal als alternatief voor de evolutieleer. Zimmer is zo slim zich niet openlijk in die discussie te mengen, maar staat duidelijk aan de evolutie-kant. Tegenstanders zullen zijn boeken op de ontleedtafel leggen en elke onduidelijkheid aangrijpen om hun gelijk te halen. Daarom is het goed dat hij laat zien, dat er hiaten in onze kennis zitten.

Reconstructie jonge Neanderthaler. Afbeelding uit besproken boek.

Discussiepunten

In Waar komen wij vandaan? is extra aandacht voor onderwerpen waarover binnen het vakgebied nog geen consensus bestaat. Bijvoorbeeld hoe, wanneer en waarom onze voorouders rechtop zijn gaan lopen. Gebeurde dit op de steppe, zodat ze verder konden kijken en de handen vrij hadden of liepen ze in de bomen al soms rechtop, zoals de huidige orang-oetan, om energie te sparen en om naar vruchten te reiken? Kregen onze voorouders grotere hersens omdat ze, dankzij verbeterd gereedschap, energierijker voedsel konden bemachtigen, of was het gereedschap juist gevolg van de grotere hersenen? Werd de verhoogde inventiviteit (circa 45.000 jaar geleden) ingegeven door voedseltekort of hadden ze juist meer vrije tijd? Neanderthaler en Homo Erectus leefden duizenden jaren naast elkaar. Ging dat gepaard met conflicten of niet en was er bijvoorbeeld sprake van onderlinge handel?

Tussen de regels door blijkt trouwens wat een genie Charles Darwin was. Toen in 1871 zijn boek The Descent of Man uitkwam, beschikte hij over slechts enkele speerpunten, stenen werktuigen en wat beenderen van een Neanderthaler (niet eens een van onze voorouders). Sindsdien is Darwins theorie regelmatig bevestigd door nieuwe vondsten en hooguit op details bijgesteld. Zelfs op het gebied van de migratie, waar DNA-onderzoek zoveel nieuwe gegevens heeft opgeleverd, had Darwin het in grote lijnen bij het juiste eind.

Foto’s

Carl Zimmer is een vooraanstaande wetenschapsjournalist op het gebied van evolutie. Een zestal boeken staan op zijn naam, die stuk voor stuk goed ontvangen zijn. Voor zijn eerdere boek Evolutie, Triomf van een Idee schreef Stephen Jay Gould het voorwoord. Zimmer schrijft met regelmaat artikelen en boekrecensies voor de grote Amerikaanse kranten, tijdschriften en populair wetenschappelijke bladen.

Waar komen wij vandaan? is behalve boeiend leesmateriaal ook een mooi kijkboek. Alle belangrijke vondsten zijn prachtig afgebeeld. Enig minpuntje is de verkeerde keuze van het lettertype voor de platte tekst. Bovendien rammelt de vertaling soms als een la vol oude botten: humaan genoom waar menselijk genoom beter past, predatoren in plaats van roofdieren, en sensation of depth is vertaald als sensatie van diepte. Dat neemt niet weg dat het een boek is om met plezier te lezen en door te bladeren. Voor kids die net geïnteresseerd raken, maar ook voor wie zijn oude kennis wil bijspijkeren.