Zachte sneeuw op vergeten stoppels

In de inleiding van De verzegelde tijd citeert de regisseur enkele brieven die hij van zijn kijkers ontving. Een vrouw uit Leningrad schrijft: “Ik heb uw film De Spiegel gezien. Ik ben tot het einde blijven zitten, hoewel ik al na een half uur hoofdpijn kreeg van mijn pogingen om iets van en film of van de samenhang tussen de personages, de gebeurtenissen en de herinneringen te begrijpen.” Een man uit Kalinin dacht er niet veel anders over: “Kameraad regisseur, u hebt de film toch zelf ook gezien? Zo’n film is niet normaal, ik wens u veel succes, maar dit soort films hoeven niet van mij.”

Still uit Andrej Roebljov

Ook de Sovjetautoriteiten hebben moeite met het werk van Tarkovski. Zijn speelfilmdebuut De jeugd van Ivan (1962) wordt verkozen tot ‘de beste Russische film’, Andrej Roebljov (1966) moet het land uitgesmokkeld worden omdat de regering Tarkovski’s kritiek op het gebrek aan artistieke vrijheid niet accepteert. Nadat in 1979 zijn nieuwste film Stalker ook wordt verboden, verlaat Tarkovski woedend het land. Zijn laatste films neemt hij, buiten bereik van de Russische censuur, op in Italië en Zweden. Dankzij de vermeende onbegrijpelijkheid van zijn werk zal hij, ondanks zijn groeiende reputatie, nooit echt een groot publiek aanspreken met zijn films.

Poëtisch zelfonderzoek

Zowel zijn reputatie als zijn gebrek aan kassucces dankt Tarkovski aan zijn compromisloze werkwijze. De betekenissen van zijn films zijn niet eenduidig, hij negeert alle conventies van een traditionele plotontwikkeling, weigert causale verbanden in zijn verhaalstructuur aan te brengen en brengt geen helder onderscheid aan tussen verschillende tijden en ruimtes: dromen, herinneringen en de realiteit zijn niet duidelijk van elkaar te onderscheiden. Ook de pogingen van filmkijkers om zijn werk op een symbolisch of allegorisch niveau te lezen stranden smartelijk wanneer Tarkovski onthult dat hij helemaal geen dubbele bodems in zijn werk heeft aangebracht. In De verzegelde tijd laat Tarkovski zien hoe zijn films wèl begrepen zouden moeten worden: in zijn werk probeert hij het leven te begrijpen door er op een poëtische wijze naar te kijken. Hij laat zich hierbij inspireren door de haiku’s van de Japanse dichter Basho:

De oude vijver
Er springt een kikker in:
Geluid van water.

Voor het dak was riet gekapt
Op de vergeten stoppels
Valt zachte sneeuw.

Vanwaar de loomheid?

Amper wakker vanochtend
Lenteregen ruist.

In sobere bewoordingen probeert de dichter zijn lezers ontvankelijk te maken voor de poëzie van het dagelijks leven. Andrei Tarkovski kijkt met een vergelijkbare poëtische blik naar zijn eigen leven. Zijn herinneringen, zijn dromen en zijn gedachten zijn de inspiratiebronnen waaruit hij hierbij put.

Witte bloemen

Still uit Het offer

In De spiegel toont Tarkovski in een dromerige weemoedige sfeer de emotionele en spirituele band die hij voelt met het huis, de omgeving en de natuur uit zijn kindertijd. Om zijn publiek ervan te overtuigen dat binnen de decors een menselijke ziel huist, laat Tarkovski op de fundamenten van zijn ouderlijk huis een nieuw huis bouwen. Wanneer hij zijn moeder uitnodigt om het resultaat te komen bekijken ziet hij haar door het huis lopen alsof de tijd heeft stilgestaan. Tarkovski probeert zijn crew gevoelig te maken voor de ziel van het huis en de omgeving door met hen naar het geluid van de regen op het dak te luisteren; ’s ochtends neemt hij hen mee naar het bos om te laten zien hoe de eerste zonnestralen door de bladeren van de bomen vallen. Tarkovski gaat zelfs zover om de witte bloemenzee die hij zich uit zijn jeugd herinnert te reconstrueren door in de tuin en in de velden rond het huis de zaden van witte bloemen in te zaaien.

De verzegelde tijd is, naast de zeven films, eigenlijk de achtste parel uit het oeuvre van Tarkovski. Het boek helpt zijn films te begrijpen zoals ze zijn bedoeld: als visuele poëzie waarin de regisseur de zin van het leven onderzoekt. Het is te hopen dat het boek er toe zal bijdragen dat er meer mensen op zijn films mogen reageren zoals een vrouw uit Gorki die hem schreef:

Ik ben dankbaar voor De Spiegel. Ik heb precies zo’n jeugd gehad. Hoe kon u dan nu weten? Precies dezelfde wind als toen, hetzelfde onweer. “Galja, jaag die kat weg!”, riep mijn grootmoeder. In de kamer was het donker. Ook de petroleumlamp doofde toen precies zo. En mijn ziel was vervuld van het wachten op mijn moeder. Hoe mooi toont u film het ontluiken van het kinderlijke bewustzijn! Mijn God, hoe werkelijk, hoe waar is dit alles. Wij kennen het gezicht van onze moeders inderdaad niet. Weet u, toen ik in die donkere zaal naar het doek keek, dat door u talent werd verlicht, voelde ik voor het eerst in mijn leven dat ik niet alleen was.