Voedingsbodem voor terreur

é. Het is een terechte bekroning voor een van de belangrijkste filmmakers van het decennium, die met deze meesterlijke film misschien wel zijn magnum opus aflevert.

De tweeëneenhalf uur durende film, prachtig gefotografeerd in zwart-wit, speelt zich af in het Duitse dorpje Eichwald, net voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Een bejaarde verteller, zelf schoolleraar ten tijde van de film, kijkt terug op een vreemde periode in het dorp waarin mysterieuze dingen gebeurden. Het begon allemaal met de plaatselijke dokter die met paard en al over een met opzet gespannen kabel over de weg struikelt en daarbij ernstig gewond raakt. Vervolgens sterft een boerin onder verdachte omstandigheden, wordt de zoon van de baron ontvoerd en teruggevonden met kapotgeslagen billen en wordt een verstandelijk gehandicapt kind ernstig mishandeld.

De kleur van de onschuld

Haneke is echter niet zozeer in de schuldvraag als wel in de onderlinge relaties tussen de dorpelingen geïnteresseerd. Het streng protestantse dorpje wordt gekenmerkt door een hiërarchische machtsstructuur, waarin het traditionele gezag geen tegenspraak duldt. Zo dumpt de lokale dokter, in een van de pijnlijkste scènes van de film, zijn jarenlange maîtresse zonder mededogen omdat ze te oud is, en begint vervolgens zijn eigen dochter te misbruiken. De zeer rechtlijnige dominee laat zijn macht op andere wijze gelden. Als zijn kinderen iets hebben misdaan vallen hen niet alleen stokslagen ten deel, maar krijgen ze ook een wit lint opgespeld. Dat moet hen er volgens hun vader aan herinneren dat wit de kleur is van de onschuld en de puurheid en ze zich ook daarnaar moeten gedragen. Nog belangrijker is echter de schaamte die het lint bij de kinderen opwekt

In het begin van de film stelt de verteller dat hij dit verhaal vertelt omdat het wellicht ‘latere gebeurtenissen in dit land kan verklaren’. Het is een gewaagde zet van Haneke omdat hij de film al direct het nodige gewicht meegeeft en de kijker uitnodigt te zoeken naar oorzaken voor het ontstaan van een generatie die verantwoordelijk was voor gruwelijke misdaden. Haneke laat zien dat onderdrukking de belangrijkste (universele) voedingsbodem voor terreur vormt, maar lijkt tevens te suggereren dat dit inherent is aan de menselijke cultuur.

Desondanks voert Haneke in Das weisse Band, meer dan ooit tevoren, enkele personages op die wel onschuldig blijken te zijn. Zo is de romance tussen de schoolleraar en een verlegen meisje opmerkelijk liefdevol. Ook de scène waarin de jongste zoon van de dominee zijn vader te hulp schiet om puur altruïstische motieven is niet ‘des Hanekes’, maar het moment heeft wel een sterke  emotionele zeggingskracht. Waar de regisseur in zijn meeste films de kijker namelijk aanspreekt op zijn of haar gedrag, zoals diens opvattingen over geweld in Funny Games of de kijk op het integratievraagstuk in Caché, is Das weisse Band opmerkelijk observerend. Haneke registreert het reilen en zeilen van een dorpsgemeenschap en creëert, ook door middel van de voice-over uit het heden, een grote afstand tussen film en kijker. Dat is geen kritiek, maar maakt de film wel tot een relatief ontoegankelijk werk.

Compromisloos meesterwerk

Wie echter het geduld weet op te brengen mee te gaan met Hanekes compromisloze aanpak, wordt beloond met een prachtige film. Niet alleen op thematisch gebied, maar ook op het visuele vlak. Zwart-wit heeft er zelden zo mooi uitgezien als in Das weisse Band en de kadreringen van Haneke zijn werkelijk prachtig. Daarnaast zijn de acteerprestaties van (vooral) de jongere acteurs ijzingwekkend sterk. Als een film je zo weet te hypnotiseren, meer vragen oproept dan beantwoordt en nog dagen door je hoofd blijft spoken, is daar maar een uitdrukking voor: meesterwerk.