EICHMANN: Een circus van vrije wil
‘EICHMANN’, een opera van Bo Tarenskeen die 9 december 2015 in première gaat in het Muziekgebouw aan ’t IJ, handelt over de vrije wil. Bo Tarenskeen, regisseur en schrijver, las het boek van Hannah Arendt Eichmann in Jerusalem en raakte gefascineerd. Zijn opera is een bijzondere productie waar woord en muziek elkaar ontmoeten. Maria Alejandra Castro Espejo’s muzikaal concept illustreert het toneel met originele klanken waar het ritme de hoofdrol speelt. De zes uitvoerende musici zijn tegelijk zangers. Wat ook opvalt: ze zijn niet alleen betrokken maar ook medeverantwoordelijk voor het geheel.
Heeft de opera ‘EICHMANN’ een boodschap?
“Ik geloof niet in de combinatie van kunst en boodschap. Als ik een kerngedachte zou willen meegeven, zou ik het gewoon zeggen en niet een jaar lang aan een opera schaven. In deze zin zit er geen duidelijke tijding in mijn werk. Hannah Arendt sluit haar boek Eichmann in Jerusalem (met als ondertitel The Banality of Evil) af met de constatering dat in het geval van Eichmann niet kwade intenties maar integendeel gedachteloosheid ervoor zorgde dat hij de misdaden pleegde die hij pleegde. Maar wat die gedachteloosheid dan inhoudt vertelt ze niet. Ik vraag me af: wat is gedachteloos? wat is denken? Eigenlijk wil ik mijn opera beginnen, waar zij haar boek eindigt. In de opera creëer ik veel denkruimte voor de speler en de luisteraar. Er is geen verhaal in de zin van begin – hoogtepunt – slotsom. Het is meer een droom, een circus van situaties en gedachten. Ieder personage heeft zijn eigen wereld waar hij in gelooft en waar hij de betekenis van het leven zelf invult. Zijn we banale uitvoerders van wat de anderen ons vertellen te doen? Hebben we een eigen wil? En dan de belangrijkste vraag: in hoeverre bestaat de vrije wil überhaupt? De recente ontwikkelingen in de neurowetenschap werpen een heel nieuw licht op deze vraag. Ik probeer op een associatieve manier met deze thema’s om te gaan. Eichmann zei: ik was medeplichtig maar niet verantwoordelijk. Dit verschil is de essentie van de opera.”
Hoe bent u aan het werk gegaan?
“Nadat ik het boek van Arendt las, raakte ik gefascineerd. Een jaar geleden begon ik alles wat in me opkwam op te schrijven en voerde ik veel gesprekken met de Peruaans – Nederlandse componiste Maria Alejandra Castro Espejo. Ik heb al met haar vijf jaar geleden aan Echo & Narcissus gewerkt. Haar eigentijdse idiomatische benadering van muziek spreekt me zeer aan. Toen ze mijn eerste teksten las, ging ze onmiddellijk muziek schrijven als een eigen manier om op het thema te reflecteren. De kracht van haar muziek inspireerde mij op mijn beurt, waarop ik weer nieuwe teksten schreef. Er ontstond een intense samenwerking, we hebben het geheel echt samen geschreven. Meestal heeft een opera prachtige muziek met een dun verhaal. Dat wilde ik niet. Woorden en muziek zijn in EICHMANN gelijkwaardig. De muziek is hier geen alibi voor de tekst of omgekeerd: de tekst is geen alibi voor de muziek.”
Wat kan de bezoeker verwachten?
“Maria Alejandra neemt het gesproken woord en transformeert het tot emotie, kleur en soms tot zang. Door haar muziek ontstaat een sfeervol, lichtvoetig muziektheater. Ik hou er erg veel van. Het is misschien ongewoon maar er zijn nauwelijks virtuoze aria’s te horen in de vijf kwartier gedurende opera. Virtuositeit interesseert me niet. De rol van de aria wordt hier vervuld door stilte. De legitimiteit van het stuk zit in het onderzoek, het spel en de expressie. De musici zijn bij mij spelers en zangers tegelijkertijd. Ze overschrijden grenzen: van uitvoerders worden ze makers. Geen automaten maar denkers. Dat dwingt ze op een andere manier te kijken en te bespiegelen. Ze beseffen heel goed hoe moeilijk het is wat ze doen. Maar juist dit brengt een dynamiek in het proces. Deze productie presenteert talloze onaffe gedachten die je hopelijk meeneemt naar huis om ze zelf af te maken. Als de opera uitdaagt tot een ander denken, ben ik geslaagd.”
Première: 9 december 2015 in het Muziekgebouw aan ‘t IJ te Amsterdam
Bo Tarenskeen – concept, regie, libretto
Maria Alejandra Castro Espejo – concept, compositie
Florian Hellwig – dramaturgie
Jaïr Stranders – regieassistentie
Daphne de Winkel – kostuums en decor
Czeslaw de Wijs – lichtontwerp
Koen Keevel – geluidsontwerp
Konradin Herzog – repetitor
Harald Austbø – cello, zang, spel
Tessel Hersbach – viool, spel
Ekaterina Levental – harp, zang, spel
Niels Meliefste – slagwerk, spel
Tomer Pawlicki – spel
Eva Tebbe – harp, zang, spel
Stijn Vervoort – trompet, zang, spel
