Twee Koerdische films

De Koerden zijn een volk zonder land. Ze wonen voornamelijk in bepaalde welonderscheiden gebieden in Irak, Iran en Turkije, die tezamen ook wel Koerdistan worden genoemd. Ze zijn etnisch met elkaar verwant en spreken dezelfde taal, maar bezitten geen eigen grondgebied en leven verspreid over de hele wereld (in Nederland wonen bijvoorbeeld ca. 400.000 Koerden). Vele Koerden streven naar een eigen onafhankelijke staat Koerdistan – om die reden worden ze door veel regeringen uit het Midden-Oosten gevaarlijk geacht.

Scène uit Vodka Lemon

Tot aan 1991 mochten de 12 miljoen Koerden die net als Yilmaz Güney in Turkije leefden hun eigen taal niet eens spreken en zich evenmin als Koerd profileren, deden ze dit wel dan was de kans groot dat ze in de gevangenis belanden. Ondertussen zijn de omstandigheden nauwelijks beter geworden. In Irak, het land van Hiner Saleem, is de situatie zo mogelijk nog erger. Zo werd tussen 1987 en 1989 een groot deel van de Koerdische bevolking met chemische wapens bestookt, waarbij velen omkwamen. Zowel Güney als Saleem verwijzen in hun films niet heel expliciet naar de situatie van de Koerden, maar op de achtergrond speelt het vooral in de films van Saleem een grote rol. De films zijn absoluut geen propaganda, maar geven de Koerden wel een stem.

Politiek

Vodka Lemon van Hiner Saleem begint met een absurd beeld. Een auto sleept een bad achter zich aan met daarin een bejaarde man met een mondharmonica. De bejaarde moet spelen op een begrafenis en brengt zijn melancholisch lied ten gehore. Deze openingsscène roept de prettig gestoorde wereld van Kusturica op. De energieke uitbundigheid die de films van Kusturica kenmerkt, heeft verder echter geen enkele plaats in deze film. De toon van Vodka Lemon is melancholisch, licht absurd en vooral ingetogen. Saleem heeft weinig nodig om de wereld van een Koerdisch dorpje in Armenië op te roepen. Hij schetst een droogkomisch portret van een aantal personages die proberen te overleven. Geld is er niet en de kans op werk is nihil. Wie de kans krijgt, vertrekt. Het dorp is een gevangenis waarin de grootste bedreiging het nietsdoen en de verveling is.

Volgens Saleem moet Vodka Lemon beschouwd worden als een politieke film. Hij stelt dit in Vodka on Ice: the making of Vodka Lemon dat als extra aan de dvd is toegevoegd:

Voor een burger uit een democratische land is het onbegrijpelijk maar het woord ‘Koerd’ is op zichzelf al politiek. Als je Koerd bent is alles politiek. Zingen is politiek. Je moedertaal spreken is politiek. Ja, het is een politieke film in de betekenis die de oude Grieken aan politiek gaven.

Op zeventienjarige leeftijd ontvluchtte Hiner Saleem zijn geboorteland Irak en sindsdien strijdt hij voor de rechten van het Koerdische volk. Vanaf 1997 doet hij dat voornamelijk met films. Vodka Lemon, zijn derde film, maakte hij in Armenië waar ook een kleine minderheid aan Koerden woont.

Scène uit Vodka Lemon

Met vrij primitieve middelen en een kleine cast van amateur-acteurs filmde Saleem Vodka Lemon op locatie. Hij begon in de diepe winter in een klein dorpje dat door de hevige sneeuwval volledig geïsoleerd werd van de rest van de wereld. En hij eindige in de lente, het seizoen waarin hetzelfde dorpje overspoelt werd door modder en regen. Geen ideale omstandigheden voor het maken van een film. Desondanks speelde hij het klaar, voor een groot deel dankzij het achteraf gelukkige feit dat de scènes uit Vodka Lemon chronologisch werden opgenomen. Deze volstrekt ongebruikelijk procedure zorgde ervoor dat alles logisch op elkaar aansloot en dat de grote weersveranderingen nauwelijks een probleem vormden.

Controversieel

Voor Yilmaz Güney, die minstens twaalf jaar van zijn leven doorbracht in Turkse gevangenissen, was zijn Koerdische achtergrond van minder groot belang als bij Hiner Saleem. Hij streed met zijn films tegen het onrecht tegen alle Turken of ze nou Koerd waren of niet. Güney was in Turkije een uiterst populaire acteur die in zijn hoogtijdagen in wel twintig films per jaar zijn opwachting maakte. Rond de jaren zestig begon hij een verassende en gevaarlijke carrière als politiek geëngageerde filmmaker. Zijn films waren zo controversieel dat het volstrekt verboden was om over hem te schrijven of te spreken. Vandaar dat hij vrijwel onbekend was tot aan 1982, toen hij opeens wereldfaam verwierf doordat zijn film Yol in Cannes een gouden palm won. Vlak daarvoor was hij uit de gevangenis ontsnapt waarin hij al een tijdje verbleef vanwege de vermeende moord op een rechter (het schijnt dat zijn neef de echte dader was). In Frankrijk begint hij in 1983 vervolgens met het filmen van Duvar, hetgeen zijn laatste film zou worden omdat hij in 1984 overleed.

Scène uit Duvar

Zoals in veel films van Güney staat in Duvar een gevangenis centraal. In deze gevangenis in Ankara is een gemêleerd gezelschap van politieke en criminele gevangen bij elkaar gepropt. Er zijn in feite drie afdelingen: kinderen, mannen, vrouwen. In Duvar komt vooral de kinderafdeling aan bod. Er worden verschillende personages gevolgd, zoals een jongen die seksueel misbruikt wordt en daar geen aangifte van durft te doen of een bewaker die te grootmoedig is om nog binnen het systeem te kunnen passen en zodoende ontslagen wordt. De vele misstanden (misbruik, verkrachtingen, oeverloos geweld, vernederingen, etc.) worden op een fijnzinnige, maar niet mis te verstane wijze in beeld gebracht. Ook het cynische spel dat de bewakers en de gevangenisleiding met de gevangenen spelen wordt onmiskenbaar duidelijk gemaakt. De meest krachtige scène in dit verband is een trouwpartij die georganiseerd wordt met hulp van de gevangenisleiding. Al snel blijkt waarom men de aanstaanden zo ter wille is: in plaats van geluk vindt het bruidspaar de dood.

Jammer genoeg zijn aan Duvar geen extra’s toegevoegd, wat het voor de kijker lastig maakt om de relatief onbekende Güney goed te plaatsen. Het was veruit te prefereren geweest als er een documentaire was opgenomen over de positie van de Koerden in Turkije, het Turkse gevangeniswezen en de veelzijdige carrière van Yilmaz Güney.

Vodka Lemon
Hiner Saleem, 2003 (Moskwood)

Duvar (De Muur)
Yilmaz Güney, 1983 (Total Film)