Historische schets

Met Confucius – De gesprekken lijkt Schipper, samen met de twee grote denkers uit het taoïsme een drieluik te voltooien. Zijn eerdere werken zijn Lao Zi – Het boek van de Tao en Zhuang Zi – De volledige geschriften. Deze drie boeken hebben de Chinese filosofie in grote mate vormgegeven. Het taoïsme en het confucianisme zijn als de beide polen van yin en yang. Met name in de taoïstische geschriften staan de beide filosofische scholen tegenover elkaar. In de latere filosoof Mencius zie je dat de beide denkrichtingen wel samen kunnen komen, dus wie weet staat ons nog een vertaling van deze wijsgeer te wachten.

Medemenselijkheid en rechtvaardigheid
Waarin zitten hun verschillen? Wel, de taoïsten zijn de Chinese existentialisten (en dat ruim 2000 jaar voordat het existentialisme in de westerse wereld doorbrak). Ze zijn daarmee ook anarchistisch. De mens heeft de wetten van de natuur te volgen; het besturen van een land doe je als het besturen van je lichaam. Niet te veel en niet te weinig. Een abstracte leer, die zichtbaarder wordt wanneer ze afgezet wordt tegen het confucianisme. Confucius is eerder een humanist (avant la lettre) en ziet een belangrijke rol voor staatslieden. Hij waarschuwt echter dat hoge functies ook veel verantwoordelijkheid met zich meedragen. Zo pleit Confucius voor medemenselijkheid en rechtvaardigheid:

Zich te vestigen bij hen die medemenselijk zijn, dat is het mooiste wat er is. Hoe kan degene die daar niet voor kiest als wijs worden gezien?

De taoïsten op hun beurt zeggen hierop: Wanneer je over zaken als medemenselijkheid en rechtvaardigheid moet praten, betekent dit dat deze waarden in het geding zijn. Ze zijn in het geding geraakt doordat er van bovenaf regels en wetten rondom medemenselijkheid en rechtvaardigheid zijn bedacht. Kortom, weg met die regels en wetten. Het taoïsme sluit dan ook eerder aan bij de bottom-up beweging, terwijl het confucianisme beter bij managementlagen en het bestuur van onze huidige samenlevingen past.

Inspiratiebron
Nog altijd zijn de Chinese filosofie en de consequenties van haar denken hun tijd ver vooruit. Wie de adviezen van ofwel Confucius ofwel Lao Zi consequent opvolgt, zou tot een heel andere benadering van mens, natuur en samenleving komen. Hun ideeën zijn blijvend inspirerend. We zijn nooit klaar met het denken over. De Chinese wijsbegeerte is meer dan andere filosofieën sterk beïnvloed door de natuur. Een natuur die zich kenmerkt door constante verandering, de seizoenen die elkaar opvolgen, de afbraak en de opbouw. Dit denken plaatst het handelen van de mens buiten goed en kwaad. Ons handelen is juist wederkerig afhankelijk van onze situatie. We staan altijd in relatie tot iets, en binnen deze relatie wordt ons handelen beoordeeld. Een van de manieren waarop we onszelf in de wereld kunnen zetten, aldus Confucius, is als de gentleman.

Gentleman
Het ideaal van Confucius is de gentleman (junzi – heer van stand). Hoe we als gentleman moeten leven zet hij vervolgens uit in de twintig hoofdstukken die De gesprekken (in het Chinees: lun yü) rijk is. Hierin treffen we vele verwijzingen naar andere tekstdelen aan. Zo verklaart de tekst zich al lezende weg. Schipper begeleidt je als lezer overigens goed door de teksten van Confucius. Wat verder opvalt is het belang dat Confucius hecht aan de rituelen (li), net als aan cultivatie en onderwijs. Hierin komen we nogmaals een belangrijk verschil met de taoïsten tegen. Zij zouden eerder kiezen om mensen te faciliteren, maar niet noodzakelijkerwijs te onderwijzen. Zo hebben beide stromingen een eigen invulling van staatsinrichting en dus macht.

Schipper toont zich een gentleman door de eerste geschiedenis die van Confucius bekend was, als opgetekend door de historicus Sima Qian (145 – 86 v. Chr.), aan het eind van dit boek toe te voegen. Dit is echter wel meer voor de exegeet, want de vele voetnoten, namen, plaatsen, oorlogen en dergelijke behoeven een zekere kennis van de Chinese geschiedenis. Tegelijkertijd maakt die toevoeging deze uitgave van Confucius zeer compleet. We boffen maar in Nederland met zulke goede sinologen, die de laatste jaren tal van mooie vertalingen uitbrengen, gericht op een breed publiek. De gesprekken kan in deze canon meegenomen worden.