Weg Wijs als wegwijzer

In Proberen niet te proberen wil Edward Slingerland, sinoloog en cognitief wetenschapper, de onmogelijke paradox van het niet-intentionele handelen vertalen naar onze moderne maatschappij. Die paradox bestaat kort gezegd uit het loslaten van al je intenties. Die maatschappij kenmerkt zich door de nadruk te leggen op prestaties en eigen succes: precies datgene wat een intentie verwacht. Tegelijkertijd is de maatschappij op zoek naar haar eigen identiteit en kent een steeds groter verlangen naar oprechtheid, authenticiteit en zelfvertrouwen.

Slingerland legt uit dat deze waarden ons in de genen gebakken zitten. We moeten kunnen aanvoelen of iemand ons voor de gek houdt of oprecht is. Vrijwel elke cultuur heeft hier haar gebruiken en rituelen voor, waarbij Slingerland in zijn boek inzoomt op de cultuur waar hij het meest thuis in is: de Chinese. Hij heeft zich de afgelopen decennia gespecialiseerd in het verbinden van zijn twee interessegebieden: de sinologie (de studie naar China en alle daaraan gerelateerde vakdomeinen) en de cognitieve wetenschap. Bij Slingerland is de aandacht tijdens zijn sinologische studie met name naar de filosofische stromingen uit het oude China gegaan, zoals het confucianisme en het taoïsme. Centraal in deze filosofieën staat het verkrijgen van innerlijke kracht (de De uit de Daodejing) en het je ontdoen van al je intenties, wat ‘wu-wei’ genoemd wordt.

Niets doen

Een van de belangrijkste begrippen uit met name het taoïsme is het wu wei. Letterlijk staat dit voor: wu (niet) en wei (doen): niet-doen. In het boek overigens wat ongelukkig fonetisch uitgelegd als ‘oe-wee’, terwijl we het zouden uitspreken als ‘woe-wee’. Dit wu wei roept de associatie op van niets doen, op je lauweren rusten. Dit is echter verkeerd. Niet-doen is wel degelijk een handelwijze, maar dan een handelwijze waarin je intenties tot een minimum (liefst zelfs afwezigheid) zijn beperkt. Alles wat je maar al te graag wilt, zo leren de taoïstische wijzen ons, is gedoemd te mislukken. De kunst is om te bereiken wat je wenst te bereiken zonder dit te graag te willen. Hier hebben de taoïsten hun ideeën over, die ruimschoots in dit boek aan bod komen. De grote taoïstische meesters Lao Zi en Zhuang Zi krijgen veel aandacht.

Het interessante aan dit boek is dat Slingerland onderzoekt hoe het denken van de oude meesters in onze huidige tijd past. Hij ontkomt er dan ook niet aan om meerdere smaken aan te bieden. Zo voert Slingerland de grote rivaal van de taoïsten, Confucius op. Waar Lao Zi radicaal tegen elke vorm van ritueel of scholastiek is, is Confucius een voorvechter voor ritueel en scholastiek. Deze vormende bezigheden kneden ons tot een oprecht en authentiek mens, zo dacht Confucius. Ook diens denken wordt uitgewerkt binnen onze huidige maatschappij en hieruit concludeert Slingerland dat alvorens men over kan gaan tot de vormen van ritueel en scholastiek, men daartoe bereid moet zijn.

Bij elke these en antithese hoort een synthese en die wordt in dit boek gevonden in de denker Meng Zi (Mencius). Mencius schrijft over de vier zaailingen die als metafoor gelden voor het goede leven en ons helpen met het verkrijgen van innerlijke kracht.

Brug naar het nu
Slingerland weet de eeuwenoude Chinese filosofie te staven aan hedendaagse ontdekkingen uit de neurowetenschappen. Zo weten we uit de perceptiepsychologie dat lastige taken, zoals het lokaliseren van een bepaalde vorm te midden van andere vormen, makkelijker gaat wanneer je ontspant. Lastige problemen laten zich vaak sneller oplossen wanneer je een tijdje iets anders gaat doen in plaats van te blijven nadenken over die ene mogelijke oplossing. Je onbewuste neemt dan als het ware het heft in handen. Ons onbewuste lijkt uiteindelijk beter in het oplossen van complexe problemen. Dat onbewuste denken is vaak irrationeel (je tijd verdoen door uit het raam naar buiten te staren en ogenschijnlijk onproductief te lijken), maar wanneer je de kunst verstaat je onbewuste de vrije loop te geven, stijgt je productiviteit. De moeilijkheid is natuurlijk dat wanneer je dit intentioneel gaat toepassen, het effect verdwijnt. Daarin ligt de moeilijkheid van het wu wei!

Met deze en andere voorbeelden legt Slingerland helder uit waarom puur rationeel handelen simpelweg tekortschiet in hoe we als mensen zijn. Tegelijkertijd uit hij zijn bezorgdheid over het feit dat dit rationele handelen gemeengoed is geworden vandaag de dag. Waarmee we verstrikt raken in intentioneel handelen, met alle gevolgen van dien.