Een kijkje in de kunstkamer van Kim Jong-un

Deze fascinatie zal ongetwijfeld in het voordeel werken van het Drents Museum, waar onlangs de tentoonstelling De Kim Utopie werd geopend. In 2012 en 2013 organiseerde het museum De Sovjet Mythe, waar socialistisch-realistische werken uit voornamelijk de Stalinjaren werden getoond. Dit omstreden genre wordt dikwijls weggezet als monotone, inspiratieloze propaganda die nooit échte kunst heeft opgeleverd. Grote verdienste van de expositie was dan ook de esthetische kwaliteit en onderlinge diversiteit die de bezoeker kon ontwaren binnen dat nog best interessante socialistisch realisme.

Na de tentoonstelling mailde verzamelaar Ronald de Groen het Drents Museum dat hij nog zo’n 3500 “niet-verwesterde” Noord-Koreaanse kunstwerken had liggen. Het resulteerde in De Kim Utopie, waar circa tachtig schilderijen en werken op papier uit de periode 1960 – 2010 uit het koninkrijk van de Kimdynastie te bewonderen zijn.

Heroïek en harmonie
“Hoe moeilijk de weg, we gaan hem met een glimlach”. Met deze levensgrote lumineuze leus wordt de bezoeker van De Kim Utopie geheel op Noord-Koreaanse wijze verwelkomd. Toepasselijk, want er wordt honderduit gelachen op de schilderijen. Diverse positieve dan wel negatieve voorstellingen onthullen een sterk manicheïstisch wereldbeeld, waarin Goed en Kwaad (ja, met hoofdletter) elkaar bestrijden en waarin geen plek voor nuance is. De afgebeelde figuren kijken vreugdevol, strijdbaar, hoopvol, furieus, droevig – maar nimmer neutraal.

De schilderijen tonen vrijwel allemaal mensen. Boerinnen die met hun oogst pronken, militairen die in lijn met Kim Jong-ils Leger Eerst-ideologie het volk onderwijzen of een vader die zijn zoon wegwijs maakt in het nobele werk in een kolenmijn. Behalve idyllische voorstellingen zijn er ook gewelddadige schilderijen waarop Amerikaanse “honden” een onschuldige Noord-Koreaan martelen of waar het “marionettenregime” uit het zuiden repressief optreedt. Dat foltering en onderdrukking juist in Noord-Korea schering en inslag zijn, wordt op deze manier behendig afgewend op de vijand.

De Noord-Koreaanse variant van het socialistisch realisme heeft vaak nog iets extra dromerigs en idyllisch en de afgebeelde figuren lijken soms haast licht te geven. De schilderstijl doet soms wel wat archaïsch aan en werkt meestal met heel klassieke westerse compositieschema’s. Een slogan als “Wij zijn gelukkig” of een grote oogst ten tijde van hongersnood zijn een wel erg doorzichtig rookgordijn om de juist nachtmerrieachtige realiteit van de Noord-Koreaanse staat aan het oog te onttrekken.

Rijk aan symboliek en verhalen
Maar daar gaat het uiteindelijk niet om. Wat De Kim Utopie bijzonder maakt, is dat de bezoeker de kans krijgt om de narratieve structuren te ontdekken die de Noord-Koreaanse staat opdringt aan zijn volk. Zoals hoogleraar Koreastudies Koen de Ceuster opmerkt: “De kunstwerken vormen een blik die terug reflecteert op de werkelijkheid. De thema’s in de schilderijen zijn zaken die alle Noord-Koreanen kunnen begrijpen.”

En dat is wat de bezoeker te doen staat: proberen de boodschap te ontdekken die ieder schilderij vertelt. Noord-Koreaanse kunst is uiterst expliciet, direct en verhalend en staat bol van de symboliek. Subtiliteit is non-existent. Toch gaat het hier om iconografie die ons vreemd is: op het kunstwerk Felicitaties van Kim Hyon ch’ol zien we bijvoorbeeld een kindersokje in de vorm van een herenigd Korea, een kalender die refereert aan de stichting van de staat en steeds weer terugkerende rode bloemen. De behulpzame teksten naast de schilderijen helpen de bezoeker met de nodige symbolenexegese.

Er is geen ontkennen aan: alle aanwezige kunstwerken zijn gemaakt in opdracht van de staat met als doel de hegemonie van het Kimregime te legitimeren en verheerlijken. Overal is te zien hoe in Noord-Korea onvermoeibaar gewerkt wordt aan het paradijs op Aarde – of hoe deze pogingen worden tegengewerkt door de grote boze buitenwereld.

Maar wanneer het verplichte discours is verteld, houdt de kunstenaar wel degelijk ruimte over voor zijn eigen, individuele stijl. Zo wordt op de eerste werken waar de bezoeker langsloopt bijvoorbeeld duidelijk geëxperimenteerd met pointillisme (Trots van Chong Tok) en impressionisme, hoewel de meeste kunstenaars zijn opgeleid in Noord-Korea en soms in China of Rusland en westerse kunst veelal alleen uit boeken kennen. De diversiteit aan klassieke schilderstijlen toont dat Noord-Koreaanse schilders hun beperkte doch niet geheel afwezige artistieke vrijheid zo veel mogelijk benutten.

De Grote Leider: de grote afwezige/aanwezige
Opvallend is dat, in tegenstelling tot wat velen ongetwijfeld verwachten, de Grote Leider zelf grotendeels schittert in afwezigheid. Op slechts één schilderij staat een jonge Kim Il-sung (1912 – 1994) afgebeeld (wat lijkt hij op de derde, huidige Kim!), profetisch vooruitwijzend naar een hemelse toekomst in het arbeidersparadijs. Op een handjevol andere werken sieren Kimportretten uit het straatbeeld van Pyongyang – maar that’s it. In De Kim Utopie is de hoofdrol niet weggelegd voor Kim, maar voor de arbeiders, boeren, soldaten en kinderen die hem dienen.

Dat gezegd hebbende, Kims geest waart wel onmiskenbaar door ieder kunstwerk. Tal van Noord-Koreanen dragen zijn beeltenis trouw op een borstspeldje. Let op de rode begonia-achtige bloemen die in tal van werken staan afgebeeld. Deze (nota bene door een Japanner gecultiveerde) bloemvariant heet de “Kimjongilia” en wordt getoond door de geschilderde personages om hun loyaliteit aan de leider weer te geven. Zelfs de plantenwereld ontsnapt niet aan Kims persoonlijkheidscultus.

Afwijkende perspectieven
Voor een andere, meer kritische visie moet de bezoeker zeker niet vergeten de fototentoonstelling North Korean Perspectives in de abdijkerk van het museum aan te doen. Met bijzondere fotografie en bewerking wordt het utopische Noord-Koreaanse zelfbeeld eigenzinnig onder de loep genomen door tien fotografen. De een geeft tegengas door de dystopie achter de dromerige façade te belichten, een ander richt juist de camera op het gewone, alledaagse leven in Noord-Korea. Eigenlijk zijn de fotografen dus de echte realisten. Zeer de moeite waard is het werk van Alice Wielinga (1981), die elementen uit foto’s van het land en zijn burgers vermengt met de staatspropaganda – en zo de spanning tussen beide “realiteiten” op meeslepende wijze blootlegt.

Een uniek kijkje in een paradijselijk zelfbeeld
De Kim Utopie behandelt in grote lijnen vijf thema’s: het verzet tegen de vijand, de Koreaanse Oorlog (1950 – 1953), de leider, de “vurig verlangde” hereniging van Noord- en Zuid-Korea en de opbouw van het arbeidersparadijs. De taak van iedere Noord-Koreaanse kunstenaar is, aldus de Ceuster, “het oproepen van een gepast gevoel bij de toeschouwer” – en die te doordringen van Juche, de Noord-Koreaanse staatsleer Wat we zien is niet de werkelijkheid, maar de samenleving zoals die idealiter zou moeten zijn volgens het regime – oftewel, de Kim Utopie.

Goed, de kunst is eigenlijk vervaardigd voor een Noord-Koreaans publiek, dat politiek en kunst als loten aan dezelfde stam ziet. Maar dat maakt het des te interessanter voor de aandachtige bezoeker om het culturele referentiekader van de gewone Noord-Koreaan te analyseren. De tentoonstelling is er knap in geslaagd een divers en intrigerend overzicht te geven van de talrijke persoonlijke stijlen die de (qua boodschap althans) monotone Noord-Koreaanse propaganda rijk is. Een aanrader voor iedereen die zich interesseert voor of gewoon nieuwsgierig is naar de verhalende en verassend gevarieerde kunst van het Kimregime.