Themamaand: de waarde van kunst

Aan het begin van februari 2020 werd het eerste kunstevenement, Art Basel Hong Kong, geannuleerd naar aanleiding van de wereldwijde impact van het virus COVID-19. In de maanden die volgden werd het ene na het andere evenement afgelast en sloten musea systematisch hun deuren. De kunstwereld stond voor een nooit eerder geziene uitdaging; hoe kon kunst tot de mensen komen als de mensen niet meer naar de kunst konden komen?

Een utopisch verhaal

Het was het begin van zwoegend en razendsnel zoeken naar digitale alternatieven voor zowel lopende als toekomstige tentoonstellingen. Nieuwe virtuele platformen schoten als paddenstoelen uit de grond, het coronavirus zorgde voor een gigantische digitale opgang. Waar de kunstwereld lang terughoudend tegenover digitale alternatieven stond, werden alle mogelijke oplossingen toch omarmd. Bijna de volledige artistieke productie werd toegankelijk voor iedereen met een WiFi-verbinding. Laten we hierover even verder fantaseren. Deze digitale revolutie zou kunnen leiden tot een flinke reductie van onze CO2-voetafdruk, prachtige tentoonstellingen zouden in virtual reality kunnen verrijzen. Daarnaast zouden alle mogelijke kunstwerken samen en in elke mogelijke combinatie zichtbaar gemaakt kunnen worden, zelfs in meerdere exposities tegelijk…

Hoewel dit utopische verhaal in eerste instantie fantastisch klinkt, krijg ik het een beetje benauwd. Het belangrijkste wat kunst te bieden heeft – het verroeren van zielen – zou dan wegvallen. Een kunstwerk in het echt heeft een grootte, een kleur, straalt een gevoel uit, of net helemaal niet. Toeschouwers kunnen van alles voelen en vinden, en heerlijk paradoxaal ondertussen hun gedachten volledig leeg maken. Op zoek gaan naar een kunstwerk, of het zien in zijn ‘natuurlijke habitat’, maakt het ontdekken ervan daarnaast extra speciaal, positief of negatief. Ik denk maar aan het meest iconische voorbeeld; wat had ik ernaar uitgekeken om de Mona Lisa van Leonardo Da Vinci (1452-1519) in het echt te zien, en hoe teleurgesteld was ik toen ik besefte dat ik het toch niet zo’n mooi werk vond. Kunst lijdt eronder als we via een computerscherm kijken.

Portrait of Lisa Gherardini
Wife of Francesco del Giocondo
© RMN-Grand Palais (musée du Louvre) / Michel Urtado

Kunst op YouTube

De visuele kunsten zijn daarnaast veel breder dan enkel schilderijen en beeldhouwwerken. Denk aan installaties, die een totaalpakket aan zintuiglijke ervaringen bieden. Of een performance, een afgebakend kunstwerk in tijd en ruimte. YouTube staat vol met korte en lange filmpjes van bijvoorbeeld The Artist is Present van de Servische kunstenares Marina Abramovic (°1946), maar het werk is voorbij. Wat op internet staat, zijn herinneringen aan een enorm lange performance die de perceptie van tijd in vraag stelde. Abramovic zat stil aan een kant van een houten tafel, geduldig te wachten tot mensen tegenover haar plaatsnamen. Gedurende drie maanden keek ze acht uur per dag meer dan duizend bezoekers recht in de ogen, wat voor sommigen een heel emotionele ervaring was. Geen enkele virtual reality kan dat gevoel van een live-performance, of een live-kunstwerk in het algemeen, evenaren of vervangen. Zonder het bezoek aan een fysieke ruimte, wordt het begrijpen van kunstwerken extra moeilijk.

Elk kunstwerk is bovendien uniek, kunstwerken zijn niet gemaakt om oneindig verspreid te worden via het internet. Hun gebruikswaarde – ik noem het even zo – krijgt een gigantische deuk. Wat Walter Benjamin (1892-1940) in 1935 al als ‘aura’ beschreef in zijn essay Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid, wordt opnieuw razend actueel. Wat hij ‘aura’ noemt, is het hier en nu van een kunstwerk, de originaliteit. Benjamin stelde dat de nieuwe media (toen film en fotografie) ervoor gezorgd hebben dat de dagelijkse ervaring van de werkelijkheid niet langer authentiek is. Volgens hem is een beeld sneller en gemakkelijker te reproduceren dan de kundigheid van de mens, waardoor de traditionele waarde, het aura dus, van het kunstwerk verdwijnt. Het werk zweeft als een losstaand object rond in tijd en ruimte, zonder zijn originele culturele context. Wat dus ook gebeurt als elk werk verspreid wordt via het internet.

Uit de documentaire The Artist is Present (EUA / Marco Anelli, 2004)
Marina Abramovic, 512 Hours

Naar een nieuwe modus vivendi

Het was een nieuwe ervaring om vanuit huis rond te struinen in een gigantisch online kunstaanbod. Wat musea en kunstinstellingen geleerd hebben tijdens de coronacrisis, zijn zeker interessante vaardigheden die in de toekomst nog van pas zullen komen. Geen enkele investering is voor niets geweest, het was (en is nog steeds) fascinerend om de kunstwereld zo snel te zien innoveren. Toch zullen veel kunstliefhebbers, waaronder ook ik, opgelucht ademhalen dat ze hun favoriete kunstwerken, en elkaar, weer in het echt kunnen zien. De kunsten zijn klaar, volgens mij, voor een nieuwe modus vivendi, waarbij digitale catalogi een waardevolle aanvulling op het fysieke kunstaanbod kunnen zijn.