Bittere kronieken

Welcome to the Dollhouse (1995), Happiness (1998), Storytelling (2001) en Palindromes (2004) worden gepresenteerd als een sluitend oeuvre, en vertonen ook veel thematische gelijkenissen. Ook tonen de films Solondz’ relatieve artistieke vrijheid, die, gezien zijn cynische ondertoon en belangstelling voor controversiële thema’s, haaks staat op de dominante waarden van de Amerikaans cinema.

Disfunctionele obsessies

Welcome to the Dollhouse

Solondz maakte in 1989 Fear, Anxiety and Depression (woorden die eigenlijk gelden als thematische trefwoorden voor al zijn films), waarin hij zelf ook de hoofdrol vertolkte. Deze film flopte en het was pas met Welcome to the Dollhouse (1995) dat hij binnen het Amerikaanse independent-circuit zou doorbreken. In deze film volgen we het pijnlijke leven van Dawn Wiener die gepest wordt op school. Haar ouders die meer lijken te geven om haar jongere zusje, verwaarlozen haar ook nog eens, waardoor Dawn al snel een complete buitenstaander wordt.

De film volgt Dawn die in de loop van de film in contact komt met personages die haar nog een uitweg lijken te bieden. Zo is er een stoere jongen, waar Dawn verliefd op wordt en die een tegenpool vormt van het nette en verstikkende suburbia. Een complexer personage is Brandon die Dawn systematisch pest. Gaandeweg ontstaat er een ambigue band tussen Dawn en Brandon en worden ze afhankelijk van elkaar.

Solondz’ grote sterkte is dat hij Dawn toont als een complex mens en niet als een simpel slachtoffer. In de film blijft Dawn foute keuzes maken en schat ze zaken verkeerd in. Gespeeld door Heather Matarazzo is Dawn erg geloofwaardig in haar onzekerheid, die ze contrasteert met momenten van blind egoïsme. De bittere toon van de film wordt voornamelijk gezet door Solondz’ visie op haar omgeving en op de volwassenen die verantwoordelijk zijn voor haar opvoeding. Zoals ook zal blijken uit zijn andere films is Solondz onverbiddelijk ten opzichte van het Amerika waar Dawn in opgroeit.

Emotionele masturbatie

Happiness

Met het succes van Welcome to the Dollhouse kon Solondz zich wagen aan een groter project. De film Happiness is groter van opzet en ambitieuzer in zijn behandeling van verschillende problemen aan de hand van diverse personages. Rond dezelfde tijd leek een mate van cynische introspectie op de morele staat van Amerika modieus te zijn. Happiness liep toen al vooruit op films als American Beauty (1999) en Fight Club (1999), die extreme twijfels opwierpen over de haalbaarheid van de Amerikaanse droom. Het gebruik van meerdere personages in Happiness lijkt gedeeltelijk op Magnolia (1999), en Solondz heeft het verhaal een vergelijkbare structuur gegeven als Woody Allens Hannah and Her Sisters(1986).

In Happiness vormen drie zussen de spil, waar verschillende andere personages in hun ontwikkeling omheen draaien. De zussen Joy, Helen en Mona zijn zeer verschillende vrouwen die allen op zoek zijn naar geluk. Joy is een kwetsbare vrouw die het liefst muziek wil maken, maar vast zit aan nietszeggend werk. Helen is een succesvolle auteur, maar klaagt op decadente wijze over de voorspelbaarheid van het schrijverswereldje. Mona lijkt nog het gelukkigst te zijn met haar man en kind.

Solondz ontleedt geleidelijk aan de personages en hun zwakheden. Zo blijkt de man van Mona een pedofiel te zijn die opeens verliefd wordt op het jonge speelvriendje van zijn zoon. Helen heeft een verlegen stille bewonderaar (gespeeld door Phillip Seymour Hoffman), die obscene telefoontjes pleegt terwijl hij zich aftrekt. En Joy wordt verliefd op een Russische immigrant die niet helemaal te vertrouwen is.

Solondz balanceert de duistere kanten die naar boven komen met humor die voornamelijk wordt opgeroepen door gênante situaties en door het gebruik van kitscherige muziek. De balans werkt niet altijd even goed en bepaalde personages lijken te veel op typetjes die in hun zoektocht vastzitten. Maar de film vormt in zijn bereik en in zijn duur een indrukwekkend epos over de aard van ongelukkigheid in een maatschappij, waar iedereen achter onmogelijke wensen en verlangens aanrent.

Geaborteerde onschuld

Storytelling en Palindromes tonen een probleem ten opzichte van Solondz’ herhalende pessimisme en zijn achterliggende onvrede. Deze elementen vormen een constante in al zijn films, terwijl Solondz terugvalt op experimenten in de vorm om zijn boodschap nog enigszins anders te verpakken voor de toeschouwer.

Storytelling

Storytelling is opgedeeld in twee delen en speelt met het verschil tussen fictie en non-fictie. De twee verhalen die we voorgeschoteld krijgen hebben schijnbaar geen duidelijk verband. In één van de verhalen speelt Paul Giamatti een mislukkeling die op het idee komt om een documentaire te maken over een normaal Amerikaans gezin in de suburbs van New Jersey. Hij filmt een joods middenklasse gezin dat achter een burgerlijke façade veel familieproblemen verbergt.

Giamatti’s personage focust op de oudste zoon in het gezin, de tiener Scooby, die hij ziet als de personificatie van een verloren generatie. Scooby is een oppervlakkige en domme tiener die goed wordt neergezet door Mark Webber. De voornaamste reden dat hij meedoet aan de documentaire is om bekend te worden. De film heeft ondanks zware thema’s een vrij karikaturale kwaliteit, die Solondz’ boodschap afzwakt.

Palindromes

Solondz’ meest recente film Palindromes heeft van al zijn films nog de meest experimentele structuur. Solondz verwijst in het begin van de film naar Dawn uit Welcome to the Dollhouse en hij laat haar broer een belangrijke rol spelen in het verhaal. In Palindromes draait het om de 13-jarige Aviva. Ze raakt per ongeluk zwanger en als haar radeloze ouders haar dwingen om abortus te plegen raakt Aviva gedesillusioneerd. Nadat ze haar kind verliest rent ze van huis weg en op haar tocht ontmoet ze verschillende mensen die symbool staan voor verschillende tendensen in het hedendaagse Amerika.

In de film wordt Aviva door verschillende actrices gespeeld, waardoor de film een vervreemdende kwaliteit heeft. Zo wordt Aviva vertolkt door een dikke zwarte vrouw, verschillende jonge meisjes en de bekende actrice Jennifer Jason Leigh. Palindromes toont een Amerika wat moreel zeer ambigu in elkaar steekt en geen ruimte lijkt te hebben voor de pure onschuld van Aviva. Haar ouders zijn calculerend en materialistisch. De tegenpool wordt gevormd door een Christelijk opvanghuis voor kinderen waar Aviva terechtkomt. Solondz geeft in dat gedeelte een beeld van het conservatief christelijke gedeelte van de Amerikaanse samenleving, dat onder een goedbedoeld enthousiasme extreme standpunten inneemt.

Wraak van de nerd

Solondz’ grote thema is het verlies van onschuld. In al zijn films spelen kinderen en jongeren een belangrijke rol. Ook zijn de films haast on-Amerikaans in hun kilte en in hun ontkenning van het zo typerende plezierprincipe van de commerciële cinema. Het is voor mij niet verwonderlijk dat Solondz in de VS geen grote naam is, en dat hij voornamelijk door Europeanen gezien wordt als de boodschapper die komt met slecht nieuws uit een verward Amerika.

Zijn neiging om de kijker geen genot te gunnen is te vergelijken met de cinema van Michael Haneke. Ook past zijn pessimisme naadloos aan bij het denken van een cultuurpessimist als Michel Houellebecq. Wie twijfelt aan die gelijkenis moet Happiness maar eens vergelijken met de Houellebecq-verfilming Extension de domain de la lutte (1999). Het pessimisme lijkt ondanks de geografische afstand parallel te lopen, waarbij het gebrek aan zingeving de gedeelde tendens is.

Het enige probleem met Solondz vormt de vicieuze cirkel waarin hij gevangen zit. Zijn personages zitten keer op keer vast in hun eigen zwakheden, ondanks het feit dat elke film in een andere vorm is gegoten. Wat Solondz’ filosofie betreft biedt Palindromes in bescheiden vorm een uitkomst. In een scène raakt Aviva in gesprek met Dawns nerderige broer Mark. Als een gedesillusioneerde Aviva, na het doorstaan van al haar beproevingen, hem vraagt wat het leven voor zin heeft antwoordt hij in een monoloog dat er geen vrije wil is. Voor Mark is de mens niet in staat om te veranderen, alles is al voorbestemd door je genen en door je plek in de samenleving. Het feit dat Aviva in de film door verschillende actrices wordt gespeeld suggereert nog een mate van verandering. Maar ook dit trucje is gebonden aan Solondz filosofie dat echte verandering niet mogelijk is.

Met deze woorden verspert Solondz de uitweg voor al zijn personages, van Welcome to the Dollhouse tot aan Palindromes. Het is misschien teveel gevraagd om te verwachten dat Solondz ooit eens van zijn personages zal gaan houden, maar het is te hopen dat er een mate van menselijkheid een weg vindt in zijn films. De experimenten in vorm komen door de herkenbaarheid van Solondz’ boodschap en thema’s na verloop van tijd gekunsteld over.

De vraag blijft of Solondz zijn eigen filosofie kan ontstijgen. Misschien vormt dat de grootste uitdaging voor eigentijdse filmmakers: om van een medium dat leeft op plezier en oppervlakkigheid een instrument te maken dat ontleedt en prikkelt. Het zal nog moeten blijken of Solondz zich laat inspireren door de vitaliteit van het medium of dat hij zich neerlegt bij zijn eigen lot om niet meer te veranderen.

Happiness, Storytelling en Palindromes verschenen onlangs in een box bij distributeur Paradiso; Welcome to the Dollhouse bij Indies. De dvd’s bevatten afgezien van wat trailers geen extra’s.