Vergeten en verguisde cinema

In 1964 verscheen Herbert Marcuses aanklacht tegen de ijzeren greep van de technologie en de rationele maatschappij, het boek De eendimensionale mens. In het boek beschreef Marcuse hoe een te ver ontwikkelde kapitalistische samenleving elke vorm van individualisme onderdrukt of beperkt tot simpele keuzes uit verschillende consumptieartikelen en lifestyles. De eendimensionale mens kan volgens Marcuse niet meer vrij kiezen en leven. Ondanks materiële welvaart is hij vervreemd van zijn gevoelsleven en zijn ware zelf, terwijl zijn leven een illusie is gecontroleerd door het conformisme en de alomtegenwoordigheid van een schijnbaar rationeel systeem. Er blijft iets knagen aan zijn ziel.

Lege blik

Marcuses ‘eendimensionale man’ is in een notendop Arthur Hamilton, de hoofdpersoon van John Frankenheimers Seconds uit 1966. Arthur is een man van middelbare leeftijd, een hogere beambte in een bank die van New York naar de suburbs forenst. In de openingsscènes wordt hij gevolgd door New York Grand Central door een claustrofobische steadycam (het werk van de legendarische cameraman James Wong Howe) die een unheimische sfeer neerzet. Arhur kan maar met moeite nog een glimlach op zijn gezicht krijgen. Zijn vrouw, die hem nog probeert te troosten met tederheid, omhelst uiteindelijk een vreemde, een twijfelend lichaam met een lege blik getekend door dieperliggende gevoelens van ongelukkigheid.

Deze scènes doen erg denken aan het Europees pessimisme over de menselijke conditie zoals dat naar voren kwam in modieuze arthousefilms uit dezelfde periode: de films van Bergman en Antonioni. Het bizarre van Seconds is dat deze film meer een genrefilm is die ‘per ongeluk’ grotere thema’s aansnijdt. Dit is misschien niet gek voor een film uit Amerika, waar cinema in principe eerder wordt gezien als vermaak dan als kunst.

Schemerzones

Wanneer de ongelukkige Arthur mysterieuze telefoontjes krijgt van een man die zegt dat hij zijn oude studievriend is, waarvan Arthur denkt dat die is overleden, begint er een vreemde wending in het verhaal. De man overtuigt hem en vertelt hem dat hij een nieuw leven leidt dat beter is dan Arthur zich kan voorstellen. Arthur krijgt een adres waar hij naartoe moet gaan, maar hij blijft wantrouwig en volgt uiteindelijk een spoor dat leidt naar een verborgen kantoor. Daar krijgt hij een vreemd aanbod van een man die lijkt op een dokter. Wat als jij je leven zat bent en opnieuw wilt beginnen, maar dan zoals jij dat zou willen?

Seconds begeeft zich vanaf dat moment in de schemerzones tussen werkelijkheid en schijnwerkelijkheid. De naam Seconds duidt op mensen met een tweede leven (merkwaardig genoeg leeft het idee van de film nog voort in Second Life, maar dan in cyberspace). In veel films en in boeken wordt de vervaging van de realiteit vaak pessimistisch bekeken, omdat er uiteindelijk de vraag rijst wat de werkelijkheid nu eigenlijk is en wat mensen opgeven als ze meegaan in een alternatieve realiteit. Het pessimisme in Seconds is gelijk al merkbaar in de schimmigheid van de organisatie die Arthur een nieuw leven belooft en hem uiteindelijk chanteert om de keuze wat makkelijker te maken. Het engste personage is in dat opzicht een oude man die opeens opduikt als Arthur twijfelt aan zijn keuze om door te gaan. Hij is als een wijze zelfhulpgoeroe die hem met platitudes over de streep trekt met de belofte dat hij het geluk moet blijven nastreven.

Macho

Het tweede deel van de film vergt een sprong wat betreft de geloofwaardigheid van de plot. Arthur is voor de buitenwereld dood door een ongeluk dat in scène is gezet en door middel van plastische chirurgie krijgt hij een nieuwe identiteit. Hij wordt Antiochus Wilson (de knappe en gespierde Rock Hudson) in wat misschien de meest vergezochte truc van de film is. Toch weet Hudson in zijn rol de onzekerheid en de angst van het personage nog steeds te behouden. Arthur, die aangeeft dat het zijn droom is om kunstenaar te zijn, krijgt opeens een villa in Californië en kan zich als Antiochus ongestoord aan zijn droom wijden. Toch lijkt hij permanent niet lekker in zijn vel te zitten. Rock Hudson brengt dit in zijn rol op overtuigende wijze over. Je vermoedt dat Hudson, die homoseksueel was, maar vooral machorollen speelde in de jaren vijftig en zestig, goed wist hoe het was om je voor te doen als iemand die je eigenlijk niet bent.

De film volgt Arthur/Antiochus vervolgens als hij een vrouw ontmoet die hem leert om zich open te stellen en te genieten van het leven. Een vreemde scène waarin een bacchanaal wordt getoond waar Antiochus zich moeilijk kan aanpassen aan het hedonisme dat hij ziet, heeft een droomachtige lading.

Climax

Door de vrouw wordt Antiochus wat opener, maar er is onder de oppervlakte nog onzekerheid die wordt opgeroepen door vervreemdende shots en een fragmentarische montage. De climax komt in een nachtmerrieachtige feestscène, waar Antiochus dronken wordt en het opeens heeft over zijn vorige leven, iets waar hij het van de organisatie niet over mag hebben. De gasten die zelf ook tweede levens hebben nemen Antiochus dit niet in dank af. Antiochus heeft vanaf dat moment door dat zijn nieuwe leven geheel gecontroleerd wordt. Het verhaal stoomt vervolgens af op een duister einde dat gezien kan worden als een van de meest pessimistische en schokkende in de Amerikaanse filmgeschiedenis.

Seconds is een vreemde film die een sfeer creëert waarin alles gedomineerd lijkt te zijn door een ongrijpbare kracht. Dit is niet iets dat wordt opgeroepen door het tonen van repressie door geheime organisaties – zoals je zou verwachten in een totalitaire staat – maar eerder door de manipulatie van de eigen keuzemogelijkheden van het individu, dat in feite medeplichtig wordt aan zijn eigen ondergang. De organisatie handelt in feite vanuit een goed doel, het vinden van jezelf, en de film schildert de organisatie niet af als kwaadaardig, ondanks het feit dat haar methoden dat uiteindelijk wel zijn. De handelingen hebben hierdoor iets onvermijdelijks en kafkaësk. Het is geen film waarin het onderscheid tussen goed en kwaad duidelijk is te trekken en dat is wat de film uiteindelijk zo naar en realistisch maakt. Door het wegvallen van de realiteit vallen ook alle morele scheidslijnen weg.

Eigentijdse leegte

De paranoia die in Seconds naar boven komt, wist Frankenheimer al goed te ontwikkelen in de klassieker The Manchurian Canndidate (1962), maar Seconds is in al zijn kilheid de betere film. Toch rijst de vraag in hoeverre maatschappijkritiek daadwerkelijk een thema was voor Frankenheimer, die in datzelfde jaar het afschuwelijke ijdelheidsproject Grand Prix maakte, een racefilm met soapelementen. Seconds zou een episode kunnen zijn van The Twilight Zone, maar is eigenlijk het beste te typeren als een mislukte genrefilm die in zijn falen per ongeluk de kwaliteiten heeft van de Europese arthousefilms, die zich bewust pretentieuzer en artistieker opstellen. Het falen van het genre-element komt vooral door het gebrek aan vermaak en het ontbreken van een traditioneel sympathiek personage. Het is een thriller die op een kille wijze de waarheden over vervreemding, zinloosheid en gebrek aan communicatie verbeeldt zonder opgesmukte artistiekerigheid. Het is daarom misschien ook niet gek dat de film genadeloos flopte. Seconds heeft desondanks de basis gelegd voor een hele reeks ongemakkelijke paranoia- en schijnwerkelijkheidfilms die spelen met de betrekkelijkheid van de realiteit: Abre los ojos (1997), The Matrix (1999) en de vreemde werelden die scenarist en regisseur Charlie Kaufman verzint.

Seconds verbaast nog steeds met zijn kilheid en zijn duistere einde. Uiteindelijk is het een film over een zeer eigentijdse leegte, die Marcuse in zijn boek toeschrijft aan een overrationele technologische maatschappij waar alles aan ondergeschikt is. Dit geldt in een nog grotere mate in het heden en de film is daarmee in zijn pessimisme niet verouderd.

Seconds verscheen in Amerika (regio 1) bij Paramount Home Video, maar is nog niet in regio 2 uitgebracht.

Lees ook de vorige delen van deze serie:
#1: Testament
#2: Your Friends & Neighbours
#3: 13 Conversations About One Thing
#4: Last Action Hero