Functioneel of vermakelijk?
De Tweede Wereldoorlog heeft tot op de dag van vandaag een immense impact op onze samenleving. Door de media ontkomen we niet aan de sporen die de Tweede Wereldoorlog heeft nagelaten. En dat is goed, want vergeten mogen we nooit. De behoefte om deze geschiedenis een plaats te geven in ons bewustzijn en een nieuwe identiteit te construeren kon niet uitblijven. Vrij laat – eind jaren zeventig, maar vooral midden jaren tachtig – ontstaat er in Nederland een ware golf aan films over de Tweede Wereldoorlog. Sommigen zijn gebaseerd op waargebeurde verhalen, anderen zijn fictief. De vraag rijst of er na deze golf nog behoefte bestaat aan nieuwe films over de Tweede Wereldoorlog.
Uit de Nationale Filmenquête is gebleken dat anno 2006 het Nederlandse volk de film Soldaat van Oranje (1977) van Paul Verhoeven tot beste Nederlandse film aller tijden heeft gekozen. Soldaat van Oranje is gebaseerd op de autobiografie Het hol van de ratelslang van Erik Hazelhoff Roelfzema, die tijdens de Tweede Wereldoorlog actief was in het verzet. Zijn verhaal gaat over de Leidse student Erik Lanshof (Rutger Hauer) die in 1938 met een zestal studenten in contact komt, waaronder Guus (Jeroen Krabbé) en Alex (Derek de Lint). Tijdens de Tweede Wereldoorlog sluiten vijf van de zes zich aan bij het studentenverzet; Alex komt via zijn moeder terecht bij het Duitse leger.
 |
| Scène uit Soldaat van Oranje |
Wat de film politiek interessant maakt zijn de intriges en complotten, niet alleen in het klein, maar ook in het groot (Nederlanders-Duitsers, Nederlanders-Engelsen). Door er ook andere landen bij te betrekken kun je het verhaal van de studenten in een breder context plaatsen en een genuanceerder oordeel vormen.
Vrouwelijk verzetssymbool
Vier jaar later wordt er weer een oorlogsfilm gemaakt, ook op waarheid gebaseerd: Het meisje met het rode haar (1981) van Ben Verbong. In deze film raakt rechtenstudente Hannie Schaft (Renée Soutendijk) betrokken bij het verzet, nadat ze ziet hoe een jongen door de Duitsers wordt neergeschoten. Na de dood van drie verzetsstrijder, waaronder Jan Bonekamp, krijgt Hannie een inzinking. Alleen de haat tegen de Duitsers houdt haar nog overeind. Samen met verzetstrijder en minnaar Hugo (Peter Tuinman) pleegt ze talloze aanslagen. De film is indringend en beklemmend, vooral wanneer Hannie Schaft eenzaam in de duinen wordt gefusilleerd door de Duitsers. Historisch gezien eveneens een onmisbare film, want het heeft een vrouwelijk verzetssymbool voortgebracht. Alleen mist de film een belangrijk element dat wel in het boek wordt besproken: Hannies lidmaatschap van de RVV, een communistische verzetsgroep.
Suspense
Dat een oorlogssetting zich ook leent voor een spannend detective-achtig verhaal, bewijst De aanslag (1986) van Harry Mulisch, die verfilmd is door Fons Rademakers, die daarmee in 1987 als eerste Nederlander een Oscar in ontvangst neemt. De aanslag is anders dan zijn voorgangers. Niet zozeer de oorlog staat op de voorgrond, maar het lijk dat voor het huis van de familie Steenwijk na een aanslag wordt aangetroffen. De hele familie wordt opgepakt en gefusilleerd, behalve Anton (Derek de Lint). Gedreven door schuldgevoelens gaat hij jaren later op zoek naar antwoorden: wie heeft de aanslag gepleegd, welke rol hebben de buren gehad, waarom is zijn familie slachtoffer geworden? Het maakt de film bijna een suspense thriller.
 |
| Scène uit Het meisje met het rode haar |
En dan lijkt de koek op. Het bittere kruid (1985), waarin een Joods meisje Sara (Ester Spitz) onderduikt in Amsterdam, wordt matig verfilmd door Kees Oostrum. In de schaduw van de overwinning (1986) voegt eveneens niets meer toe aan de bestaande oorlogsdrama’s en vervalt in clichés: foute Duitsers en heroïsche verzetshelden.
Verdraagzaamheid
In 2002 gebeurt er iets opmerkelijks, want in dat jaar wordt het boek De tweeling van Tessa de Loo verfilmt. Het wordt een groot succes. Als een tweeling na het verlies van hun ouders tijdens de Tweede Wereldoorlog uit elkaar wordt gehaald, verandert hun leven dramatisch. Terwijl Lotte (Thekla Reuten) bij haar Nederlandse pleegouders volop kansen krijgt zich te ontwikkelen wordt Anna (Nadja Uhl) door haar Duitse pleegouders geremd in deze ontwikkeling. Bij hun ontmoeting onstaat er een interessante invalshoek: de goed/fout-moraal verandert in nuance. Ze proberen, hoe moeizaam ook, nader tot elkaar te komen. Een hoopvolle, menselijke film die (een poging tot) verdraagzaamheid oproept tussen Nederland en Duitsland, gesymboliseerd door Anna en Lotte.
 |
| Scène uit De aanslag |
En daarmee lijkt het cirkeltje rond. Wie nu nog een interessante Nederlandse oorlogsfilm wil maken, moet wel van hele goeden huize komen. Nederland is meer dan ooit onderdeel van een mondiale samenleving. Wie zich dat goed beseft is de Nederlandse filmmaker Hany Abu-Assad, onder andere bekend van Het 14e kippetje (1998). Met het oorlogsdrama Paradise Now (2005) wint hij onder andere een Gouden Kalf. Paradise Now handelt over twee jonge Palestijnen die uitverkoren zijn om een zelfmoordaanslag in Tel Aviv te plegen. Wie goed kijkt ziet overeenkomsten met de Nederlandse oorlogdrama’s, maar dan gestoken in een nieuw mondiaal jasje. Laten we de boodschap van de Nederlandse oorlogfilms goed in ons achterhoofd houden en dit gebruiken voor toekomstige, vernieuwende scenario’s.
