De toekomst van Dogma 95 - Heeft kuisheid nog zin?

Tijdens een internationale filmconferentie in Parijs in 1995 maakte Lars von Trier, die zich meestal verre houdt van alles wat ook maar enigszins naar conferenties riekt, het Dogma 95-manifest bekend. Dit manifest werd gepresenteerd met als doel ‘bepaalde tendensen’ in de filmwereld tegen te gaan. Het manifest was zodoende een ironische echo van Truffauts bekende artikel uit 1954, Een bepaalde tendens in de Franse cinema, dat de weg baande voor het ontstaan van de ‘Nouvelle Vague’ in 1958/59.

Terwijl de Nouvelle Vague inzette op de rol van de regisseur als auteur om daarmee de film te vernieuwen en te behoeden voor zijn ondergang, wilde Dogma 95 de macht van de regisseur juist inperken om zo de creativiteit en zelfontplooiing van de acteurs niet in de weg te staan. Toch is het Dogma-manifest niet werkelijk tegen de Nouvelle Vague gericht, integendeel: het Dogma-collectief wilde vooral een nieuwe ‘Vague’ in gang zetten. Met wisselend succes, want ondanks het feit dat er wereldwijd reeds vijfendertig Dogma-films zijn verschenen, was naast de Deense Dogma alleen het Amerikaanse Julien Donkey-Boy werkelijk geslaagd.

Publiciteitsgeil?

Het is nu met de release van In Your Hands, de tiende Deense Dogma-film, tijd voor een evaluatie van dit wonderlijke Deense fenomeen dat door velen geprezen is, maar tegelijkertijd een storm van kritiek over zich heen heeft gekregen. Cynici spraken van bedrog en mystificatie omdat geen van de films zich volledig aan de regels zou houden. Ze zagen in het Dogma 95-manifest vooral een publiciteitgeile stunt van enkele regisseurs die zichzelf op de kaart wilden zetten. Zulke cynici nemen de regels echter veel te letterlijk en beseffen kennelijk niet dat het Dogma-manifest bedoeld is om de hedendaagse film als een eenvormig massaproduct ter discussie te stellen.

Ironische zelfbeperking

Uit het feit dat Lars von Trier en Thomas Vinterberg naar verluidt de Dogma 95-regels in een half uurtje onder vrolijk gelach in elkaar gedraaid hebben, kan al worden afgeleid dat het bij Dogma niet draait om de regels. De bombastische en quasi-religieuze toon van het manifest wijst er bovendien op dat deze regels vooral bedoeld zijn als een ironische zelfbeperking, een spel met het medium film. Een spel dat echter niet zomaar gespeeld wordt, maar dat filmische ‘zuiverheid’ tot inzet heeft. Voor de betrokken regisseurs diende het ook vooral als reinigingsritueel. Met het maken van een Dogma-film worden ze geconfronteerd met film in al z’n naaktheid, ontdaan van al zijn bombastische en schreeuwerige toevoegingen.

Reddingsactie

Het ging het Dogma-collectief kortom om het medium film zelf. Hun manifest was naar eigen zeggen ‘een reddingsactie’ met als doel de kracht van pure cinema weer voelbaar te maken, zodat het medium film niet geheel overschaduwd zou worden door de gestandaardiseerde megaproducties. Geheel nieuw was deze reddingsactie allerminst: vele eerdere filmmakers hebben zich al verzet tegen de geestdodende commercie van de massaproducties. Min of meer nieuw was echter wel dat Dogma de bloedeloze ’tendensen’ in de filmwereld te lijf ging met het formuleren van een tiental regels waaraan de regisseur zich beloofde te onderwerpen. Deze werkwijze is vooral geënt op het veelzijdige oeuvre van Lars von Trier die zichzelf al vanaf zijn debuut kwelt met beperkingen om zo zijn creativiteit te prikkelen en hem te dwingen onconventionele films te maken. Ook na Dogma is hij met regels en beperkingen blijven experimenteren, het meest expliciet in zijn recente project The Five Obstructions.

Nieuwe wegen

De eerste vier Dogma-films – Festen (1998), The Idiots (1998), Mifune’s Last Song (1999) en The King Is Alive (2000) – waren niet alleen interessante films, maar hadden tevens het karakter van een statement. Ze hadden daarbij vooral als doel het Dogma-manifest handen en voeten te geven en de rest van de wereld in te laten zien dat de dominante filmcultuur op drift was geraakt en elke vorm van authenticiteit had verloren. Na vier films had het geen zin om daar nog meer statements aan toe te voegen en zodoende moesten er nieuwe wegen gezocht worden om de Dogma-methode vruchtbaar te maken. In 2002 begonnen zich, met Susan Biers film Open Hearts, de contouren af te tekenen van een aan Ingmar Bergman verwante cinema van de crisis, waarin kleine mensen voor grote dilemma’s komen te staan. In Your Hands sluit naadloos bij deze ontwikkeling aan.

In Your Hands

De huidige generatie Deense filmmakers, Lars von Trier aan kop, wordt wel de ironische generatie genoemd. Annette K. Olesen, die eerder de komedie Minor Mishaps maakte, distantieert zich met In Your Hands (tijdelijk?) van haar eigen generatie. Ze heeft de ironie vervangen voor bittere ernst en brengt de schaduwkanten van het leven levensecht in beeld. Ze maakt daarbij effectief gebruik van de Dogma-regels om zo beladen thema’s, die meestal zijn voorbehouden aan de soaps die elke dag te tv terroriseren, filmisch te kuisen en interessant te maken.

De film gaat over de twee moeders Kate (Trine Dyrholm) en Anna (Ann Eleonora Jorgensen). Kate zit in de gevangenis omdat ze vanwege de drugs niet goed op haar kind lette en deze van de dorst omkwam. Als ze een medegevangene op miraculeuze wijze van de drugs afhelpt, doen er al snel geruchten de ronde dat Kate bovennatuurlijke gaven bezit. In dezelfde gevangenis is Anna net aangesteld als pastor. Ze blijkt tegen alle verwachtingen in zwanger te zijn. Als ze hoort dat haar nog ongeboren baby mogelijk gehandicapt is en abortus overwogen moet worden, wordt deze vrouw een ongeleid projectiel dat vernietigend door de gevangenis raast. Haar handelingen zorgen ervoor dat het opeens onduidelijk wordt wat het verschil is tussen schuld en onschuld, tussen gevangene en pastor.

In vele gevallen zou een met morele thema’s overladen plot als dat van In Your Hands tot een gedrochtelijke film gemaakt hebben, waarbij aanzwellende violen het dramatische hoogtepunt aankondigen. Door de kale manier waarop de emoties worden geregistreerd, wordt de kijker echter niet op geforceerde wijze tot ontroering gedwongen maar komt dit geleidelijk tot stand. De uiterst sterke acteerprestaties zorgen er uiteindelijk voor dat deze film, ondanks de ernstige thematiek, toch weet te boeien. Het afleggen van de eed van kuisheid kan zodoende nog steeds tot intrigerende films leiden. Toch bestaat het gevaar dat Dogma zelf ook in een formule verandert die naar eigen willekeur kan worden toegepast. In Your Hands beweegt zich daarmee op een hellend vlak, maar weet weggelijden nog net te voorkomen.