Boeken / Reportage
special: Politieke hechting in het sanatorium

Klassieker: Thomas Mann – De toverberg

• Dit stuk maakt deel uit van een reeks over persoonlijke klassiekers van de boekenredactie. Lees ook over de Metamorphosen van Ovidius, Homeros’ Ilias, De Renner van Tim Krabbé, Reis naar het einde van de nacht van Louis-Ferdinand Céline, Nooit meer slapen van W.F. Hermans, In de ban van de Ring door Tolkien, Flauberts Madame Bovary, Psyche van Louis Couperus, Marguerite Yourcenars Het hermetisch zwart en Aantekeningen uit het ondergrondse van Dostojevski. •

Als ik op mijn verjaardag de zoveelste boekenbon krijg, vraag ik me altijd af of die broer, neef of oom wel weet wat ik graag lees. Wat is de definitie van een goed cadeau? Het heeft in ieder geval een persoonlijke noot nodig. Misschien krijg ik nog liever een verschrikkelijk banale literaire thriller dan een onpersoonlijke bon. Als de gever het graag leest, moet er wel iets in zitten dat de moeite waard is. Daarom geef ik graag Thomas Manns De toverberg (1924) aan een vriend. Een kleine honderd jaar geleden illustreerde de schrijver politieke verhoudingen die anno 2010 weer relevant zijn.

Als ik op mijn verjaardag de zoveelste boekenbon krijg, vraag ik me altijd af of die broer, neef of oom wel weet wat ik graag lees. Wat is de definitie van een goed cadeau? Het heeft in ieder geval een persoonlijke noot nodig. Misschien krijg ik nog liever een verschrikkelijk banale literaire thriller dan een onpersoonlijke bon. Als de gever het graag leest, moet er wel iets in zitten dat de moeite waard is. Daarom geef ik graag Thomas Manns De toverberg (1924) aan een vriend. Een kleine honderd jaar geleden illustreerde de schrijver politieke verhoudingen die anno 2010 weer relevant zijn.

Zeer kort samengevat gaat De toverberg over de jonge Hans Castorp. Hij bezoekt zijn neef Joachim in een sanatorium voor tuberculosepatiënten. De geplande verblijfsduur is drie weken, maar groeit uit tot zeven jaar en eindigt met het begin van de Eerste Wereldoorlog. Hans krijgt ruim de tijd om kennis te maken met het personeel en de kleurrijke gasten van het hospitaal, de plek waar hij zich heeft verwijderd van de maatschappij (zoals wel vaker het geval is in modernistische werken). Hans is zelf ziek, en genezing is zijn enige keus.

De toverberg functioneert als een uiteenzetting van culturele opvattingen rond het begin van de twintigste eeuw. Castorps levenshouding zal bestaan uit talrijke invloeden, afkomstig van verschillende personages. De Nederlander Peeperkorn legt bijvoorbeeld een grote levenslust aan de dag, en experimenteert met al het goede dat de wereld te bieden heeft. Dokter Behrens vertegenwoordigt het empirische denken in die tijd. En via de 28-jarige, aantrekkelijke Russin Clawdia Chauchat voelt Hans voor het eerst liefdesverdriet.

Naphta en Settembrini

Lodovico Settembrini en Leo Naphta verbeelden misschien wel de meest extreme en diepgaande ideeën. Dat zijn meteen ook de meest dominante politieke opvattingen uit het begin van de twintigste eeuw: Settembrini is een echte humanist, die gelooft in de menselijke waardigheid. Hij geeft hele colleges over idealen uit de Verlichting. Zijn geloof in burgerschap en de gevestigde orde is erg groot.

Hij staat lijnrecht tegenover Leo Naphta, die niet alleen een retorisch talent is, maar ook een extremist in discussies. In zijn betogen gebruikt hij sterk anarchistische en communistische argumenten. Hij ziet het liefst de zittende politieke elite vertrekken, omdat zij het kapitaal vertegenwoordigt. In de soms verhitte discussies zit Hans erbij en leert ervan, zoals het een hoofdpersonage uit een Bildungsroman betaamt. Een verbale strijd tussen Naphta en Settembrini ziet er ongeveer als volgt uit:

Naphta: Het gebod van de tijd is de terreur.
Settembrini: De waarde van het individu.
Naphta: De demonisering van de wereld door het kapitaal.
Settembrini: Literatuur, dat is humanisme en politiek.
Naphta: Het burgerlijke opvoedingssysteem heeft afgedaan.

Naphta heeft een enigszins boosaardige, nihilistische natuur, waar Settembrini veel meer uitgaat van de inherente goedheid van de mens. Beide heren hebben een sterk filosofische achtergrond, maar lijken door hun lange verblijf in het sanatorium niet echt te weten wat er in de maatschappij speelt. Maar Castorp ziet in dat er een middenweg tussen de extreme posities van Settembrini en Naphta moet bestaan. Hij neigt steeds naar een soort verzoening, die de twee levensvisies ook in de praktijk toepasbaar moet maken. Tenminste, dat valt te hopen. Ons huidige politieke toneel laat immers zien dat je problemen kunt bespreken door er uitgebreid over te debatteren (zie Settembrini), maar ook door de kont tegen de krib te gooien (zie Naphta). En dan is het nog maar de vraag welke denkwijze het beste werkt. Hans Castorps belangrijkste inzicht is dat verschillende visies naast elkaar bestaan. Alleen op die manier houdt een denker contact met de wereld om hem heen, en raakt hij er niet van onthecht.

Onbegrijpelijk verhaal

Vreemd genoeg zien we Hans Castorp aan het einde van het verhaal terug in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. De verteller schopt hem zo hard en abrupt het sanatorium uit dat het stuitend is. Het lijkt alsof alle lessen die Hans geleerd heeft absoluut betekenisloos waren. Het vervolg van zijn leven buiten het hospitaal is geen toonbeeld van humanisme, maar slechts de uitoefening geweld en vernietiging. Het lijkt alsof de tijd van denken afgesloten is en Hans nu werkelijk moet gaan leven. Waar waren de negenhonderd bladzijden liefdesverdriet, emoties en filosofie voor nodig, als die in twee pagina’s worden ontkend?

Volgens P.F. Thomése is die verwarring juist de bedoeling, en is De toverberg vooral een boek om te ontsnappen uit een banale wereld, zo schreef hij ooit in NRC Handelsblad. Het boek is symbool geworden van ‘de verdwenen wereld van de geest’. Naar die ‘wereld van de geest’ verwijzen onder meer de filosofische verhandelingen van Settembrini en Naphta, en de experimenten van dokter Behrens. Op een plaats waar sommigen ziek zijn en anderen dood gaan, vindt Hans wijsheid als leidraad. Hij verenigt de visies van zijn leermeesters in een enkele levenshouding.

Politieke onthechting

Als lezer blijf je dus verward achter, maar wel een stuk wijzer. Castorp zelf verwoordt deze belangrijke, bijna postmodernistisch klinkende wijsheid tegenover zijn neef:

Goed, jij zegt dat wij hier niet verstandiger hoeven te worden, alleen gezonder. Maar kerel, dat moet toch kunnen samengaan, en als je dat niet gelooft, dan ben je druk doende de wereld in tweeën te delen; en zoiets is altijd een grove fout, laat me je dat vertellen, man.

De grove overgang aan het einde van het boek valt wel te verklaren uit dit inzicht. Alle dingen die Hans heeft meegemaakt in het sanatorium en al het geweld van de oorlog bestaan naast elkaar. Hoe onthecht hij ook was in het sanatorium, uiteindelijk werd Castorp toch weer geconfronteerd met het echte leven. Wat hij weet neemt hij mee. Op de een of andere manier zijn de twee werelden dus wel verenigbaar.

Loopgraven

De tegenstelling tussen Settembrini en Naphta doet een beetje denken aan het huidige politieke debat in Nederland. De verhoudingen tussen links en rechts liggen natuurlijk heel anders. En misschien was het in de jaren negentig duidelijker, toen de term ‘politieke correctheid’ nog een absoluut begrip was. Bij de zittende generatie politici leeft deze term misschien nog een beetje, terwijl er een nieuwe lichting staat te wachten die er niet zo veel om geeft. Die groep is, net als Leo Naphta, teleurgesteld in wat de bestuurders van ons land hebben bereikt, en ze ziet hen het liefst zo snel mogelijk vertrekken. Of dat nu echt de juiste oplossing is, kan ook Mann ons niet vertellen. De toverberg laat ons in verwarring achter, want aan het einde van De toverberg kan Castorp met zijn nieuwe kennis niets anders doen dan de loopgraven van WOI betreden.