Verzoening met populaire cultuur?

De Nacht van de Filosofie is het hoogtepunt van de bijbehorende Maand van de Filosofie. Onder professionele filosofen heerst nogal een meningsverschil over de wenselijkheid van de popularisering van hun vakgebied. In NRC Handelsblad ging Menno Lievers frontaal in de aanval tegen het ’themafeest’ dat van de filosofie een pretpark maakt. Dat mocht geen domper op de feestvreugde zijn: in het welkomstwoord werd Lievers als azijnpisser opzij geschoven. Toch zet de opgerakelde aanval van de academicus (én journalist) de toon voor de avond. Want wat is verzoening nu eigenlijk? Eén gemeenschappelijke noemer komt steeds naar boven: conflict.

Regie
Job Cohen mag als ‘icoon van verzoening’ de avond openen en schetst in zijn korte betoog de paradoxale samenhang van verzoening en conflict. Hij spreekt de hoop uit dat de twee ondanks hun samenhang niet in een vicieuze cirkel hoeven te bewegen, maar op een dialectische manier naar iets nieuws, iets beters toe bewegen. De overheid moet begrijpen dat verzoening niet kan bestaan zonder dat het conflict de ruimte krijgt. Een interessant inkijkje in de politieke keuken van de Amsterdamse burgermeester, die er niet om bekend staat dat hij conflicten opzoekt, laat staan wil faciliteren. Nou vooruit, het ontmoeten van de ander is ook belangrijk, zegt Cohen nog vlug. Maar de zaal is al aan het denken gezet.

Ella Vogelaar, Danielle van Bennekom en Frank Meester

Op zoek naar spetterende, gepopulariseerde filosofie, trek ik naar ‘De grote verzoeningsshow’ van de gebroeders Meester, waarin live verzoening zal plaatsvinden onder het oog van een ‘deskundige jury’. Helaas is van show geen sprake en dat komt vooral door de merkwaardige combinatie van deelnemers. Een rancuneuze Ella Vogelaar naast een anoniem slachtoffer van een overval; een studente die al drie jaar over haar scriptie doet naast de directeur van stichting Slachtoffers en Daders, dat werkt dus niet. De gebroeders raken al gauw de regie kwijt en daarmee ook hun scherpzinnigheid. ‘Ik geloof niet in verzoening,’ verklapt deelnemer Rein Gerritsen. Jammer.

Groene wisselbeker
De vrees bekruipt me dat Menno Lievers gelijk had: de filosofie populariseren, loopt dat niet automatisch uit op een verzoeningsshow waarin voor de kandidaten niets te winnen valt en voor de jury niets te beoordelen? Waarin de quizmasters hun tekst kwijt zijn omdat de filosofie geen pasklare antwoorden heeft? Bladerend in het programma zie ik dat ik inmiddels al vier andere onderdelen heb gemist. Op dit Lowlands van de wijsbegeerte dwingt het blokkenschema tot pijnlijke keuzes, altijd mis je meer dan je ziet, en tussendoor heb je vijf minuten om je hutjemutje naar de andere kant van het terrein te begeven.

Maar als je dan goed zit, zit je ook echt goed. Popularisering en diepgravendheid kunnen prima hand in hand gaan, zoals bij de uitreiking van de Socrates Wisselbeker voor het beste filosofieboek van het jaar. Zeventig inzendingen leverden een shortlist van vijf titels op, maar eigenlijk staat al vast dat Hans Achterhuis’ Met alle geweld zal winnen. Voorafgaand aan de prijsuitreiking wordt in dezelfde zaal Achterhuis geïnterviewd – is dat filosofenironie of gewoon ondoordachtheid? Inderdaad krijgt Achterhuis de wisselbeker, een groen ding dat de winnaar van vorig jaar, Frank Ankersmit, te lelijk vond om in zijn huis te hebben staan. Achterhuis neemt hem graag mee, ‘ik ben trots en blij’.

Aan interviewer Wim Brands vertelt hij dat zo’n verkiezing een grote gok is. Achterhuis nam zelf ooit plaats in de jury en weet hoe het er dan aan toegaat: iedereen kan als winnaar uit de bus komen. Daarmee is Achterhuis toch iets te bescheiden. Een boek als Met alle geweld verschijnt niet elk jaar: een magnum opus waarin de auteur streeft naar volledigheid, zichzelf op het spel zet en bovendien de lezer meesleept zonder ook maar een moment aan intelligentie in te boeten. Achterhuis spaart zichzelf ook als geïnterviewde niet. ‘Ik geloofde echt dat het kon, een geweldloze wereld,’ zegt hij. ‘Maar dat is onnozel!’ roept Brands provocerend. Achterhuis laat zich niet van zijn stuk brengen en de toekenning van de prijs, een half uur later, bewijst zijn gelijk.

Hans Achterhuis en Wim Brands

Een geweldloze samenleving is dus onmogelijk. Is verzoening dat dan ook? Eigenlijk wel, zegt Achterhuis. Hij lijkt het eens te zijn met Job Cohen: conflicten horen nu eenmaal bij de mens, geweld is een evolutionair mechanisme. ‘Ik heb dus ook wel een probleem met het thema.’ Misschien omdat verzoening een eindpunt betekent, waarover niet veel te melden is. Dat wat eraan vooraf gaat is oneindig veel complexer, gevaarlijker, veelkantiger en dus interessanter.

Jihad van vertrouwen
Tariq Ramadan denkt daar anders over. De controversiële denker uit Zwitserland, met Egyptische roots en ook werkzaam in Rotterdam, kwam de laatste tijd vaak in het nieuws. In zijn lezingen in het Arabisch zou hij andere dingen beweren dan in het Engels; een wolf in schaapskleren is hij genoemd, een homofobe fundamentalist met mooie praatjes. Ramadan verweert zich op overtuigende wijze tegen deze beschuldigingen. Mooie praatjes heeft hij zeker. Hij is verreweg de beste spreker van de avond. Met welluidende stem zet hij zijn ideeën uiteen. Die gaan eindelijk eens over de praktijk van verzoening: hoe kunnen verschillende groepen in de maatschappij vreedzaam samenleven?

Nederigheid, respect en gewoon de praktijk van het samenwerken, daar gaat het voor Ramadan om. Probeer niet steeds de idealen van mensen met elkaar te vergelijken, maar eerder de manier waarop ze hun dagelijks leven vormgeven. De maatschappij is op een zodanig niveau dat iedereen zijn steentje kan bijdragen. Zo ziet Obama dat ook graag. Ramadan heeft wel wat weg van Obama: retorische kracht gepaard aan een stevige inhoud. Jonge mensen drommen samen, de zaal hangt aan zijn lippen. ‘It’s not about being highly intelligent anymore, but deeply human.’ Toch nog een positieve blik op verzoening! Ramadans boek Een jihad van vertrouwen komt op het verlanglijstje.

De stand-up filosofie laat ik voor wat ze is. Filosofie heeft geen populaire opzetjes nodig om een groot publiek te boeien. Wel kijk ik nog even snel of het geredde slachtvarken ‘Zeeman’ is gekomen, ter ondersteuning van het pleidooi van Erno Eskens voor dierenrechten. We moeten het doen met een live verbinding naar de stal – Zeeman kon de Keizersgracht niet op. Achteraf gezien misschien maar goed ook: Eskens’ sympathieke betoog heeft geen geintjes nodig. Daarin hebben de tegenstanders van de pretparkfilosofie gelijk. De afgronden van het denken zijn van zichzelf al spannend genoeg.