Alchemie in twee culturen

Het boek past in een lange discussie over de vermeende kloof tussen de alfa- en bètawetenschappen: die zouden niets van elkaar moeten hebben. C.P. Snow hield een halve eeuw geleden een beroemd geworden lezing hierover onder de titel ‘The Two Cultures’. Alfa’s laten zich voorstaan op een gebrek aan kennis van de natuurwetten, terwijl de algemene, culturele kennis van bèta’s niets voorstelt.

Strijdlust

De discussie is onlangs weer opgelaaid. De Vlaamse filosoof en wiskundige Jean Paul Van Bendegem schreef het pamflet Hamlet en entropie. De twee culturen, een halve eeuw later. De afstand tussen de twee culturen is volgens hem alleen maar groter geworden. Met een aanstekelijke strijdlust roept hij op tot een herwaardering aan beide kanten, die moet beginnen in het onderwijs.

Ook Sander Bais, theoretisch natuurkundige, liet van zich horen. In een interview met NRC Handelsblad gaf hij af op ‘geletterde’ mensen die geen benul hebben van het werk van Newton. Zijn boek Keerpunten. Momenten van waarheid in de natuurwetenschap biedt een toegankelijke inleiding in de natuurwetenschappelijke kennis waar zovelen van verstoken zijn. Net als Van Bendegem gebruikt hij daarbij ook verhalende elementen en mythische symbolen. De twee culturen komen al dichter tot elkaar.

Hub Zwart gaat verder. De waarheid op de wand draait niet om het aanzwengelen van een discussie of om een overzicht van theorieën. Dat de literatuur en de natuurkunde waardevol voor elkaar kunnen zijn, is voor Zwart een gegeven. Het gaat hem om interpretatie, zowel van literaire werken als van de wetenschapsgeschiedenis. De wetenschapper is zowel in de romans als in het historische onderzoek een personage en zijn drive is de stuwende kracht van het verhaal. 

Psychoanalyse
Zoals de ondertitel aangeeft, is de psychoanalyse het gemeenschappelijk kader. Tegenwoordig schrikt de psychoanalyse misschien veel mensen af vanwege de rigide symboliek. Elke kerktoren is een fallus, elke man verlangt – wat hij ook doet – naar zijn moeder. Ook in dit boek zijn zulke Freudiaanse interpretaties te vinden, die ontegenzeggelijk tot de zwakkere van het geheel behoren. Maar Zwart hanteert meestal een ruimere, meer Jungiaanse vorm van psychoanalytisch denken, die eerder een manier van kijken is. Het gaat hem om parallellen tussen de wetenschappelijke en de culturele context en om de manier waarop archetypische beelden het menselijk handelen sturen en betekenis geven.

Zowel de wetenschap als de literatuur ziet Zwart als menselijke uitingen, waarin oeroude wensen en structuren te ontwaren zijn. Bijvoorbeeld het streven om vuur te beheersen – een van de vroegste ‘wetenschappelijke’ idealen, die in de figuur van Prometheus ook een mythische, ‘literaire’ pendant kreeg. Of het verlangen naar het verbeteren van de mens, dat terugkomt in genetisch onderzoek en in een roman als Frankenstein. 

Alchemie
Hub Zwart werkt terug in de tijd, op zoek naar de bron van die menselijke drang om zich te uiten en de wereld te veranderen. Steeds komt hij uit op de alchemie. Daarin komt alles samen, zowel in vorm en methode als in thematiek. Newton had alchemistische trekjes, veel wetenschappers begonnen hun loopbaan met een alchemistisch doel of eindigden daar juist mee. In romans en verhalen, zoals bijvoorbeeld ‘Der Sandmann’ van E.T.A. Hoffmann, spelen mysterieuze alchemistische karakters een beslissende rol. Alchemie overschrijdt zo de twee culturen.

De analyse die Zwart maakt van Frankenstein is hier een prachtig voorbeeld van en behoort tot de beste van het boek. Dat het Zwart lukt om zo’n overbekende tekst als nieuw te laten lijken is een prestatie. Het is te hopen dat Jean Paul Van Bendegem dit leest, want zijn oproep om de twee culturen dichter bij elkaar te brengen, wordt hier beantwoord. Niet met argumenten, maar met een inhoudelijke analyse (het best denkbare argument). Waar Van Bendegem een probleem signaleert aan de oppervlakte, duikt Zwart de diepte in. En hij vindt daar in de thematiek van de alchemie een antwoord, een gemeenschappelijke bron. 

Kernenergie
De waarheid op de wand houdt niet op bij Newton of Frankenstein. Ook nu nog is de alchemie een populaire context. Zwart noemt de boeken van Michael Crichton, maar je kunt ook denken aan De Da Vinci Code. Ook in de moderne wetenschap speelt het alchemistische ideaal door:

Spontaan, zonder invloed van buitenaf, kunnen atomen in andere atomen veranderen door deeltjes kwijt te raken en straling uit te zenden. In zijn laboratorium probeerde de alchemist dit proces te versnellen, de natuur een handje te helpen, als minister naturae (dienaar van de natuur). Een hedendaagse kerncentrale is als het ware de moderne variant van een alchemistisch laboratorium. In een kerncentrale heeft de mens zich meester gemaakt van dit gebeuren (magister naturae).

De waarheid op de wand overstijgt de discussie over de twee culturen die elkaar niet (willen) begrijpen door te laten zien hoe het ook kan. Tegen het eind haalt Zwart de Ouroboros aan, de slang die zichzelf in de staart bijt. Een alchemistisch symbool voor het heelal waarin het begin en eind, het grote en het kleine bij elkaar komen. Ook Sander Bais gebruikt dit symbool in Keerpunten, om de eenheid van de natuurwetenschappen van de kwantumfysica tot de kosmologie te verduidelijken. 

Synthese

Je zou bijna denken dat de discussie over de twee culturen achterhaald is. Op universiteiten is steeds meer aandacht voor interdisciplinaire vakken. Het belang van verhalen voor de wetenschap wordt ook steeds meer onderkend. Er verschenen de laatste jaren verzamelbundels met literaire verhalen voor professionals in de zorg en het strafrecht. Ook alfa’s kunnen niet meer om bètawetenschappelijke onderwerpen en technologische kennis heen, alleen al door tv-programma’s als CSI en Beagle in het kielzog van Darwin.

Achterhaald is de discussie natuurlijk nooit, want zodra ze verstomt is het probleem weer terug en begint het opnieuw. Hub Zwart heeft met De waarheid op de wand een belangrijke bijdrage geleverd, niet door expliciet op de discussie in te gaan, maar door te laten zien hoe het in het beste geval kan gaan. Lees eerst het pamflet van Jean Paul Van Bendegem voor de nodige ophef, dan het boek van Bais voor de theoretische kennis en eindig met de prachtige synthese van Hub Zwart. Hij laat je anders kijken naar overbekende verhalen en naar voortdurende wetenschappelijke ontwikkelingen. En uiteindelijk ben je besmet met het oeroude verlangen alchemist te worden.

Jean Paul van Bendegem • Hamlet en entropie. De twee culturen, een halve eeuw later • ASP • 140 blz. • €15,00 • ISBN 9789054876243

Sander Bais • Keerpunten. Momenten van waarheid in de natuurwetenschap • Amsterdam University Press • 192 blz. • € 22,50 • ISBN 9789089641670