Eigen universum

Zweistra promoveerde in 2019 op een proefschrift over de invloed van digitale technologie op het menselijke leven. In 2021 bracht hij maar liefst twee boeken uit. Zijn debuut, Verkeerd verbonden, beschrijft hoe sociale media ons niet méér, maar juist mínder verbonden maken. Waarheidszoekers kan gelezen worden als een vervolg op Zweistra’s eerdere werk. In dit boek laat hij zien op welke manier complotdenken een gevolg kan zijn van een wereld waarin de mens steeds meer online en individueel en steeds minder offline en gezamenlijk leeft.

Complotten

Waarheidszoekers begint onderzoekend. Zweistra beschrijft bijeenkomsten die hij bijwoont van hedendaagse complotdenkers. Daar ontmoet hij mensen die er uiteenlopende visies op de werkelijkheid op na houden. De meesten zijn het erover eens dat de MSM (Main Stream Media) geen nieuwsgaarders zijn, maar bedrijven die worden aangestuurd door de Illuminati om ons mak en volgzaam te houden.

Hoofdrollen in veel van de theorieën over de werkelijkheid die Zweistra krijgt te horen zijn weggelegd voor De Rothschilds, George Soros en Bill Gates. Zij hebben iets te maken met the New World Order en Agenda 21. Verder gaat het over babybloed drinkende pedofiele wereldleiders, een platte aarde én over drankjes om je immuunsysteem te boosten.

Het precieze verhaal verschilt van persoon tot persoon, maar dat lijkt niet het allerbelangrijkste. Zo is het complotdenken van nu verworden tot: ‘een anarchistische smeltkroes waar commercie, spiritualiteit en kritisch vragen zonder probleem kunnen samenkomen. De enige test die moet worden doorstaan is van het individu en diens particuliere logica.’

Begrijpen

Zweistra neemt je mee door de geschiedenis van het wetenschappelijke onderzoek naar complotdenken. Doel van Waarheidszoekers is het hedendaagse complotdenken te begrijpen en niet te debunken door diep op de inhoud in te gaan. Zweistra onderzoekt het complotdenken als een fenomeen dat ons iets vertelt over onze tijd en de manier waarop we leven. Zo trekt hij het complotdenken in een filosofische discussie.

Klassiek- en hedendaags complotdenken

Volgens Zweistra verschilt het hedendaagse complotdenken van het klassieke complotdenken zoals dat steeds door wetenschappers is onderzocht en gedefinieerd. In de klassieke visie wordt de complotdenker gezien als een ontspoord individu dat met feiten en logische redeneringen weer op het rechte pad gezet kan worden. Deze visie is niet voldoende om het hedendaagse complotdenken te begrijpen.

Een voorbeeld van het klassieke complotdenken is de theorie dat de aanslagen op de Twin Towers op 9/11 een inside job was. De aanhangers van deze theorie, truthers geheten, geloven in een alternatief verhaal rondom deze gebeurtenis. Op basis van alternatieve feiten bevestigen ze de waarheid van dat verhaal.

Het hedendaagse complotdenken verschilt hier radicaal van. Meestal is het juist géén theorie, is er geen verhaal en zijn er geen alternatieve feiten. Het ‘verhaal’ dat wordt verteld biedt geen uitleg over een gebeurtenis, het verklaart niets. Het is een monologisch zenden en vragen stellen, maar er wordt geen theorie opgesteld. Denk aan topmodel en influencer Doutzen Kroes die ‘zo veel vragen’ had. Dit just asking questions heeft ook tot gevolg dat mensen zich niet meer verantwoordelijk voelen voor wat ze insinueren. Je stelt namelijk niks, je stelt je alleen kritisch op, dat is toch voldoende? Ook in die neiging om ‘slechts vragen te stellen’ zie je hoe het hedendaagse complotdenken weggaat van de inhoud. Met iemand die slechts vragen opgooit en geen antwoord geeft kun je niet in discussie.

De link met onze technologische omgeving is hierbij van belang, stelt Zweistra. We kunnen op internet van alles roepen, zonder écht in gesprek te gaan en zelfs zonder achter ons standpunt te gaan staan. Je hoeft niet te gaan staan voor wat je naar voren brengt, je bent slechts een vraagsteller die een balletje opgooit.

Inhoudsloos

Bij het hedendaagse complotdenken gaat het dus niet zozeer om de inhoud. Er is geen theorie en er zijn geen alternatieve feiten die deze theorie bewijzen. Dat maakt ook dat debunken geen enkele zin heeft, of zelfs onmogelijk is.

Hoe kunnen we het hedendaagse complotdenken dan wel zien? Volgens Zweistra als een ‘gemeenschap waar individuen samenkomen met eigen waarheden.’ Binnen deze ruimte, die door de moderne technologieën enorm is vergroot, wordt het niet alleen mogelijk om je eigen waarheid te hebben, maar belangrijker nog, om je eigen (online) wereld te creëren. In die wereld hoef je niet langer in gesprek met je medemensen die een andere visie hebben om zo samen tot een consensus te komen, omdat er nou eenmaal maar één werkelijkheid is waarin je moet samenleven.

De hedendaagse complotdenker snijdt zich los uit die gemeenschappelijke werkelijkheid, waar hij niet langer onderdeel van wil zijn. Vervolgens vormt hij zijn eigen werkelijkheid om zich zo weer thuis te voelen in de (zijn eigen) wereld. ‘Het complotdenken van vandaag heeft niets of bijna niets te maken met het onthullen van complotten en reële problemen. De complotdenker spreekt niemand tegen, want hij relateert tot niemand.’

Zonder verbinding

Wat kunnen we leren van de constatering van het hedendaagse complotdenken? Dat het mogelijk is om in onze huidige samenleving zonder verbinding in onze eigen werkelijkheid te leven. Dat zegt iets over onze samenleving. Zweistra vergelijkt de hedendaagse complotdenker met de Romeinse keizer Caligula uit het toneelstuk van Albert Camus uit 1938. Caligula wil de werkelijkheid niet omarmen, maar veranderen. Precies dat wil de hedendaagse complotdenker ook, en kán hij ook, in de onbegrensde ruimte van de moderne technologie.

‘Onlife’ leven

Zweistra’s nadruk op de rol die moderne technologieën spelen in het steeds verder verindividualiseren van de samenleving doet soms wat conservatief aan. Toch is dat niet hoe hij het lijkt te bedoelen, blijkt aan het eind van zijn boek. Daar geeft Zweistra een betoog voor meer regulering van onze technologie zodat ze ons juist meer verbonden en minder losgezongen kan maken. Technologie is niet de reden van het hedendaagse complotdenken, maar de manier waarop technologie vandaag de dag tot onze beschikking staat (en slechts wordt gereguleerd door de techbedrijven die er geld aan verdienen) maakt het wel mogelijk.

Door een andere, meer gereguleerde vorm van technologie kunnen we zowel online als ‘in de wereld’ leven, waarbij de relatie daartussen juist wordt vergroot. ‘We zouden onlife moeten leven, in de zin dat we met technologie een wereld bouwen die op aarde is.’

Waarheidszoekers is een gedegen en echt filosofisch onderzoek naar het fenomeen complotdenken én naar onze huidige tijd, waarin een nieuwe vorm van complotdenken mogelijk wordt. Zweistra is goed ingelezen, legt helder uit én komt met een interessante nieuwe invalshoek. Het boek is rijk aan informatie maar wordt nergens saai. Waarheidszoekers is een mooie toevoeging aan het denken over complotdenken en een goed startpunt voor een meer filosofische kijk op dit fenomeen.