Passie verstoort de ordelijke wereld

Het is een overzichtelijke, geordende wereld waarin het gezin leeft in Teorema. Iedereen kent zijn plaats en zijn taak. De zelfingenomen vader Paolo is een geslaagd zakenman. Moeder Lucia verveelt zich, maar dat is normaal voor een dame van haar stand. Zoon Piero meet zich een quasi-stoere houding aan met een elektrische gitaar en boeken over kunst. Dochter Odetta heeft haar muziek en haar laptop. Alleen bij huishoudster Emilia licht er nu en dan een vonkje emotie op. Dan corrigeert ze zich snel, en doet alsnog wat er van haar wordt verwacht.

Groepsgedrag
In Teorema – naar de gelijknamige film (1968) van Pier Paolo Pasolini – laat regisseur Ivo van Hove het moderne gezin zien als een passieloze en voorspelbare sociale structuur. Er zijn geen normale dialogen: de personages praten over zichzelf in de derde persoon enkelvoud. ‘Ze vindt zijn kleren’, ‘Hij bezeert zich’, ‘Paolo ligt in bed’. Een tv-scherm op de achtergrond toont de avonturen van een groep stokstaartjes in de woestijn: een spiegel voor het groepsgedrag van de mensen.

In die geordende samenleving arriveert een gast, een jonge man. Stuk voor stuk brengt hij alle personages het hoofd op hol. Vrouw of man, iedereen raakt opgewonden door hem. In een rationele, liefdeloze, onbewogen wereld staat die jonge man voor emotie, seksualiteit, intensiteit. Voor liefde, verlangen, geluk. En iedereen valt voor die orgie van emoties. Maar de jonge man vertrekt weer, en stort daarmee het hele gezin in het ongeluk. Ze kunnen niet meer terug in het rationele keurslijf, zonder liefde, seks en passie kunnen ze niet meer leven. Ze breken de tent af en gaan stuk voor stuk ten onder.

Ivo van Hove maakt van Teorema een ijzig koude voorstelling. Hij zet een kille, onpersoonlijke wereld neer, met kaal design als inrichting (scenografie: Jan Versweyveld) en een snerpend, dreunend geluidsdecor (muziek: Eric Sleichim), nu en dan afgewisseld met een live strijkorkest. Was Van Hove’s Pasolini-voorstelling Rocco en zijn broers warm-realistisch, Teorema is weloverwogen abstract. Dat komt wel aan, maar de voorstelling krijgt pas een echte hartenklop wanneer de personages na het vertrek van de jonge man in wanhoop uitbarsten. Chris Nietvelt als moeder Lucia is hartverscheurend mooi wanneer ze in haar heimwee naar de verloren hartstocht in handen valt van foute jongens die haar verkrachten. Vader Paolo (Jacob Derwig) ontleende voor de komst van de jonge man zijn zekerheid aan de status van het maatpak. Wanneer de jongen is vertrokken, voelt Paulo zich pas rustig als hij al zijn kleren heeft uitgetrokken.

Stelling

Met deze voorstelling maakt nieuwkomer Chico Kenzari zijn entree bij Toneelgroep Amsterdam. Kenzari schitterde vorig seizoen als Romeo bij het Nationale Toneel. In Teorema is hij de jonge man die de passie verbeeldt en zo iedereen het hoofd op hol brengt. Merkwaardig genoeg is deze rol niet uitbundig: hij heeft meer een symboolfunctie dan dat hij als acteur echt mag uitpakken. Toch verdient Kenzari de aanbeveling: een aankomend talent, hou hem in de gaten.

Een ’teorema’ is een wiskunde stelling, en dat is deze voorstelling in zekere zin ook: wat gebeurt er als je de aanvaarde orde verstoort, zelfs wanneer de verstoring gelukzaligmakend is. Een fascinerende stelling, met een fascinerende voorstelling als resultaat.

De Duitse versie was eerder te zien in Bochum. De Nederlandse Teorema is tot en met woensdag 9 december te zien in de Stadsschouwburg in Amsterdam.