On-Kafkiaanse herinneringen aan oude politieke stokpaardjes

Ein bericht für eine Akademie van Franz Kafka, handelt over de voorbereiding op de grootste speech ooit.

De aap vertelt het publiek, in monoloogvorm, hoe hij tijdens een jachtexpeditie gevangen is genomen en naar Europa is gevoerd. Geconfronteerd met het verlies van vrijheid ziet de aap zichzelf gedwongen zijn ‘aap-zijn’ op te geven en een beschaafd mens te worden. Hij jaagt zichzelf de evolutie door en weet het gemiddelde ontwikkelingsniveau van een Europeaan te bereiken. Dit zie je, helaas, letterlijk gebeuren op het podium. Een klauterend mensachtig persoon schommelt gehurkt van tafel op tafel, van spijltje naar spijltje, om uiteindelijk vier en rechtop zijn speech te geven. Terwijl de aap zich voorbereidt op deze speech, vertelt hij het publiek zijn verhaal en hijst hij zich in een rokkostuum.

Waarheen leidt de weg?

In lijn met de beoogde visie van Köroglu lijkt het stuk zonder moraliserende vinger te willen wijzen naar een politieke arena. Het publiek moet een kant kiezen in die arena. De vraag is alleen: welke kant? En welke politieke arena? Aap stipt hoogstens iets aan over integratie en minderheden. Maar wat wil Aap? Waar moet het publiek heen? Met een boek van Martin Luther King in handen scanderen: ‘Ik geloof in wonderen, maar alleen in de wonderen van de mens!’ gevolgd door een verzameling oneliners van Rita Verdonk geeft niet genoeg aan het publiek om er wat mee te kunnen. De verwijzingen naar Obama zijn voor de hand liggend en de referentie aan talkshow host Jerry Springer is vreemd.  Er is geen duidelijke keuze gemaakt in wat het stuk precies wilt vertellen over de politiek van het hier en nu vanuit Kafka en bovenal: hoe zich dat verhoudt tot Aap, en tot dat ‘iets anders’ waar de aap het steeds over heeft. Het stuk valt hierdoor in een onbedoeld effect: die van de stuurloosheid.

Aansluiting bij het thema van Kafka

Kafka slaagt, in tegenstelling tot het stuk Aap, er uitzonderlijk goed in een  gevoel op te wekken van wat het is om als vreemde in een geperfectioneerde samenleving te moeten staan. Jammer dat de makers van Aap (die Kafka expliciet bij Aap betrekken) hier niet wat beter en meer gebruik van hebben gemaakt. De spelvorm herinnert geenszins aan Kafkiaanse gegevens. Het spel prikkelt niet en is niet raadselachtig en beangstigend om naar te kijken. Het stuk werkt niet bevreemdend op de menselijke kunstmatige en ambtelijke systemen die Kafka aankaart in zijn werken. Het laat vrijwel zonder pijnlijkheden zien hoe de aap mens wordt.

De consequentie van een aap

Het grootste deel van de voorstelling spreekt de aap over het publiek heen. De regie mist ook hierin duidelijke keuzes. De vraag waar het drama zit in het personage en wat de noodzaak van het stuk in het hier en nu is, blijft helaas onbeantwoord.

Omkleden in avondkostuum is niet spannend genoeg en geeft in de breedste zin één op één de evoluerende mens weer. Het spel kiest de ingang: hoe wordt een aap een mens. Juist door deze letterlijke ontwikkeling wordt soms de geloofwaardigheid aangetast. De moeite die de aap heeft met zijn uitspraak bijvoorbeeld wisselt nog al. Het ene moment zijn het vloeiende zinnen in algemeen beschaafd Nederlands, het andere moment is alleen de klank ‘ui’ een enorme uitdaging. Deze willekeurige aanvallen en imitaties van ‘aap zijn’ maken het karakter inconsequent en ongeloofwaardig. Kirmiziyüz lacht dwars door zijn aapgeluiden en aapachtige bewegingen zijn levensverhaal weg. Hij maakt zijn aap daarmee onbelangrijk. Heel even na de bewuste speech, zien we het gevecht van Kirmiziyüz met zijn mens-zijn. Het mens-zijn waar hij als machteloos ‘showbizz’-individu geen controle meer over heeft en tegelijkertijd de aap in hem die probeert door te breken via zijn spieren. Dit is wat het stuk chronisch nodig heeft.

Het geheel

De muziek in het stuk lijkt uit te dragen dat het iedereen aangaat. Oosterse, Chinese akkoorden ondersteund door een jazz saxofoon, wisselen de klassieke viool en circusmuziek af. Deze verwarrende wereldse mix, die soms te luid door de teksten heen gespeeld wordt, lijkt het effect te willen veroorzaken dat Köroglu en Kirmiziyüz voor elkaar hadden moeten krijgen in regie en spel. Namelijk overweldigend zijn.

Het decor is niet bijzonder te noemen: een inloopkast met meerdere rokkostuums, een ijzeren constructie om aan te slingeren en in het midden twee diagonaal opgestelde spiegels. De spiegels maken onderdelen van de monoloog wel spannend omdat daar zich het beste spel van Kirmiziyüz ontvouwt. Op die momenten reageert hij daadwerkelijk op zichzelf. Aap ontdekt, speelt en snuffelt met zijn twee spiegelbeelden. De dans van Kirmiziyüz met zijn meerdere spiegelbeelden heeft een rustige en tragische uitwerking.

Aap is een stuk met potentie dat helaas soms meer lijkt op aapjes kijken dan een theatraal schouwspel dat zich op zijn minst ergens toe verhoudt.

Aap is te zien van 19 juni t/m 21 juni op Festival de Parade in Rotterdam.