Kniertje jaagt haar zoons de dood in in klassieke Heijermans

Kniertje verloor haar man en twee van haar zoons op zee, verdronken tijdens hun werk. Ze heeft nog twee zoons over: de opstandige Geert, en de kinderlijke Berend. Het hele dorp bestaat uit vissers en vissersvrouwen, en iedereen heeft dierbaren die op zee het leven hebben gelaten. Kniertje is straatarm, er moet geld worden verdiend. Dus moet Geert de zee op, en ook Barend, de jongste zoon, moet eraan geloven. Een dronken dorpsgenoot waarschuwt dat het schip door en door verrot is, maar niemand luistert naar zijn sombere voorspellingen.

Schilderij
Op hoop van zegen is geschreven in een tijd dat toneel levensecht, naturalistisch, moest zijn. Vissersweduwe Kniertje en haar entourage zaten vroeger op toneel in een realistische keuken met boerenbonte gordijntjes, waarin ze avond aan avond heuse aardappelen zaten te schillen. De zee was voor het publiek dichtbij. Arbeiders die het slachtoffer werden van een bedrijfsongeval waren aan de orde van de dag, evenals werkgevers die personeel zagen als betaalde slaven. In die tijd leven we niet meer.

Regisseur Jaap Spijkers maakt van Op hoop van zegen dan ook geen ouderwets-realistisch drama. De zee is een schilderij, de storm komt uit ventilatoren. Spijkers behaalde zijn strepen als regisseur met het publiekssucces De familie Avenier. Op hoop van zegen is toneelmatiger geënsceneerd, hoekiger, statischer. Spijkers zet ook nu helder omlijnde personages neer. Zo is Kniertje (een sterke Marisa van Eyle) eigenlijk helemaal geen leuk mens, maar juist een stugge, liefdeloze moeder. Haar van theedoeken gemaakte lange rok is net zo stijf als haar geest. Alles moet voorgoed blijven zoals het altijd is geweest. Zoon Berend (Maarten Heijmans) is vrolijk, onbevangen, wereldvreemd. Jo (Saskia Temmink), de vriendin van zoon Geert, is wulps en baldadig zolang de toekomst haar toelacht.

Tijdloos
Nu er een eeuw overheen is gegaan, kun je de werkelijke waarde van het stuk zien. Een soort Nederlandse Tsjechov is het. Zoals de grote Rus, zo verdeelt ook Heijermans het perspectief in een somber verleden (Kniertje), een realistisch heden (Jo) en een hoopvolle verwachting voor de toekomst (Berend). Wanneer die toekomst met de verdrinkingsdood van Berend aan gruzelementen wordt geslagen, is de kans op verbetering van de situatie verkeken.

In Griekse tragedies doolt vaak een ‘ziener’ rond, een sombere toekomstvoorspeller. Zo kent Heijermans’ stuk het personage Simon, die waarschuwt voor het naderend onheil. Zowel tekst als thematiek van Op hoop van zegen blijken verrassend tijdloos. Juist door het archaïsche Nederlands is de – eigenlijk gedateerde – vissersproblematiek te verteren, zoals in een Griekse tragedie de Trojaanse oorlog er nu eenmaal bij hoort.

Je kunt voor het noodlot dat moeder Kniertje treft elke hedendaagse fatale gedachtengang invullen: moeders die hun zoons naar Irak laten gaan, of naar Afghanistan; islamitische moeders die hun kind offeren voor de goede zaak. De vis, de vrijheid van godsdienst, de democratie worden duur betaald. Met welke tijd of cultuur je de parallel ook trekt: wat rest zijn ouders wier toekomstperspectief ten onder is gegaan, samen met hun nakomelingen. Mensen betalen met het leven van hun kinderen voor de idealen waarin ze geloven.

Op hoop van zegen is te zien tot en met 2 april 2009.