Duivelsgebroed versus de Kerk

Gebrandmerkt

Je zou maar als 74-jarige vrouw in de nadagen van de middeleeuwen (lees: 1674) een eigen mening hebben. Een sterke mening. Een die niet overeenkomt met de hoge heren van de Katholieke Kerk. Het is op z’n minst gezegd ‘verdacht’, een vrouw die voor zichzelf kan denken. Zo’n dappere, vrouw is Entgen Luijten. Deze oude mevrouw moest op bejaarde leeftijd een eenzame strijd voeren tegen mannen die zichzelf ‘experts’ noemden als het ging over het herkennen en uitmoorden van heksen. Allerlei lichamelijke kenmerken zoals opvallend grote moedervlekken, konden verregaande gevolgen hebben. Deze werden in het boek De Heksenhamer (1486) aangewezen als een heksenteken en dan was het met de beschuldigde in kwestie meteen gedaan. Wat volgde, was een water- of naaldproef om te bewijzen of de vrouw een echte heks was. Daarna volgde de brandstapel om de ziel van de vrouw, die zich zogenaamd had ingelaten met een ‘incubus’ (een mannelijke demon), te wassen.

Op deze manier zijn niet slechts honderden, nee zelfs duízenden vrouwen onterecht tot de dood veroordeeld. Smit verwijst in haar nieuwe boek naar een van de meest afschrikwekkende heksenvervolgingen allertijden: in 1613 gingen een maand lang maar liefst twee vrouwen per dag op de brandstapel. Een manier om vrouwen angst in te boezemen, zo zegt Smit in een interview tegen de krant Trouw (25 mei 2021). Haar nieuwe hoofdpersonage, Entgen Luijten, trekt zich echter niets aan van eventuele bangmakerij. Van haar naaste buren tot aan de autoriteiten: hun mening laat haar koud. En dat komt haar duur – héél duur – te staan.

De felste strijder

Smit gaf Entgen Luijten – van wie de geschriften over haar proces bewaard zijn gebleven – een eigen stem. Ze komt over als een reële vrouw, die haar tijd vér vooruit was. Entgen groeide op in een gezin met vier kinderen, van wie zij veruit de oudste was, en daardoor was ze in zekere zin een tweede moeder voor de anderen. Haar moeder was een ernstige, diepgelovige vrouw, die haar hele leven boete heeft gedaan voor die ene fout: vóór het huwelijk een kind baren. Entgen heeft vrijwel niets met haar moeder gemeen; ze lijkt de genen van haar grootmoeder in zich te dragen. Een even zo wijze vrouw, die ook geïntrigeerd was door de natuur en alles wat zij te bieden heeft. Aderlatingen en bloedzuigers toedienen bij ziekte? Entgen maalt er niet om. Liever maakt zij kruidenmengsels van de zelfverbouwde planten in haar tuin.

Dat haar buren haar opmerkelijk vinden, is nog zacht uitgedrukt. Entgen leeft er niet alleen een alternatieve geneeskunde op na, ze is ook nog eens een zakenvrouw in hart en nieren. Niet haar man Jacob troggelt afpersers af; het is Entgen die slinkse handelaren te snel af is. Zo is het ook Entgen die het luidste roept wanneer buurman Nol spreekt over een opstand tegen de ‘heer van Limbricht’, Nicolaas van Breyll, die – zoals het de ware adel betaamt – zijn onderdanen onderdrukt. Maar zij aan zij, man aan vrouw strijden tegen het onrecht? Vergeet het maar. Entgen gaat die grenzen niet over en legt zich erbij neer: het is haar man Jacob die zich in het harnas moet hijsen. Met behulp van de hertog van Gulik en Brusselse huursoldaten bestormen zij in een duistere nacht het kasteel. Zal het recht zegevieren?

Behekste koeien en vergiftige bierpullen

De uitkomst van deze bestorming heeft invloed op de beeldvorming rondom de figuur Entgen Luijten. Het vormt wellicht hét startpunt van alle aantijgingen tegen Entgen. Als Entgens dochter Grietchen ook nog eens ongehuwd zwanger raakt op vroege leeftijd, zorgt dat er alleen maar voor dat reeds meer boze tongen beweringen uiten. In de plaatselijke kerk wordt Grietchen belachelijk gemaakt. Des te meer reden voor Entgen om die plek voor altijd de rug toe te keren, wat haar definitief in een solitaire staat brengt. Entgen en haar buren vervreemden steeds meer van elkaar. Daarna volgen in rap tempo allerlei beschuldigen: van behekste koeien tot vergiftige bierpullen. Entgen eindigt in de kerker van het kasteel. Ze overdenkt en overpeinst haar leven, terwijl de ratten haar gezelschap houden. Tijdens haar proces wordt ze bijgestaan door slechts één figuur: pater Halbach. Hij probeert haar een bekentenis te laten afleggen, maar Entgen weigert te liegen. Zal de vereenzaamde vrouw ooit nog levend de kerker verlaten?

Dat verdomde patriarchaat

Het riekt onmiskenbaar naar een goed uitgedacht script voor een film. Waarom het zo filmisch kan overkomen? Smit heeft zo’n geweldige, stilistische schrijfstijl in pacht dat je het vertelde zó voor ogen ziet. Vanaf de eerste tel groei je mee met het personage. Zonder te vervallen in grootspraak of Entgen op te hemelen, weet Smit vanaf bladzijde één een sympathiek personage op papier te zetten. Met de kennis van nu erger je je over de kwaadaardige krachten die haar leven verzuren en ontkom je niet aan een geïrriteerde zucht over het allesbepalende patriarchaat die de vrouw kleinhield. Je gruwelt bij de martelgang die Entgen moet doorstaan en je leeft mee wanneer ze het heeft over een steeds smaller wordend lijf dat rilt van de kou. Nee, een pretje is het niet én toch ‘verwarmt’ dit boek je ook. De afwisseling van heden naar verleden komt ook goed tot z’n recht. Het was interessant geweest om vanuit meer perspectieven te kunnen focaliseren, maar het perspectief van Entgen alleen op zichzelf al boeit tot de laatste minuut.