Lezen als genot

Wat doet Cees Nooteboom? Hij schrijft – dat wisten we dankzij de flinke productie romans, gedichten, essays en andere werken die sinds zijn debuut Philip en de anderen in 1955 zijn verschenen. Hij reist – dat wisten we dankzij zijn reisverhalen, die de afgelopen jaren in acht kloeke delen gebundeld zijn. En, hij leest.

Er bestaat een filmpje van Daan Heerma van Voss die een verhaal komt schrijven in het Amsterdamse huis van Nooteboom. Zijn bibliotheek zien we niet alleen in de kast staan, maar ook verspreid in stapeltjes op bureaus en tafels liggen. Dankzij De schrijver als hoofdpersoon weten we nu ook dat lezen voor Nooteboom vaak vriendschap betekent, vriendschap met het werk, en af en toe ook met de auteurs van dat werk.

Vijftig jaar beschouwingen

Er staat een aantal necrologieën in dit boek – van Mary McCarthy, W.F. Hermans, Harry Mulisch – en al deze auteurs kende Nooteboom, of hij had ze in ieder geval een keer ontmoet. Het maakt deze stukken extra weemoedig. Hier is niet alleen de mens of collega Nooteboom aan het woord, maar ook de vriend, empathisch afwegend, een kracht die zijn woorden vooruit stuwt.

De schrijver als hoofdpersoon, dat als ondertitel ‘Lezen als avontuur’ draagt, bevat veel meer dan slechts in memoriams. Nu De Bezige Bij Nootebooms reisverhalen geografisch gebundeld heeft, is het met deze bundel tijd voor zijn beschouwingen. Als eerste komen zijn essays over de literatuur, schrijvers en het schrijven aan bod. Het vroegste stuk stamt uit 1964, het meest recente essay, over Gabriel García Márquez, uit 2014. Daartussen, van alles: necrologieën, een wandeling met Hugo Claus door het landschap van Het verdriet van België, een bezoek van Umberto Eco aan Amsterdam, een laudatio bij Connie Palmens Lucifer en inleidingen bij velerlei romans. En meer.

De ontvangst van een verhaal

Eén van de mooiste beschouwingen – noem het een essay, noem het een verhaal; voor de vrijelijk schrijvende Nooteboom zijn genres beperkingen – is ‘De Nederlands-Turkse grens’, dat vertelt over de ontstaansgeschiedenis van de roman In Nederland, later herdrukt onder de titel In de bergen van Nederland. Die roman is een hervertelling van Andersens sprookje ‘De sneeuwkoningin’, waarin Nederland via de Alpen doorloopt naar de Balkan. Het essay gaat over de ‘ontvangst’ van dit verhaal, onderweg in een auto in Spanje:

Als eerste kwam er een man. Hij was groot en zwaar en vloog de auto binnen hij had ook meteen een naam, Alfonso Tiburón de Mendoza, hij was inspecteur van de wegen in de provincie Zaragoza (een functie die later ook nog bleek te bestaan), hij droeg een blauw pak en hij zou een verhaal gaan vertellen waaraan ik ooit in de jaren zestig begonnen was.

En dan begint het. Nooteboom begint te praten, zijn reis- en levenspartner Simone Sassen noteert. Het is raar en dolkomisch, probeer het je maar eens voor te stellen – Nooteboom weet dat het een absurde scène is, maar zo gaat het nu eenmaal. Zo ontstaat het verhaal van een roman, en een nog geen tien pagina’s tellend essay is dan vele malen boeiender dan doorwrochte studies naar intellectuele verwantschappen en beïnvloedingen.

Later, misschien na het succes van Het volgende verhaal in Duitsland en de toekenning van de P.C. Hooftprijs aan Nooteboom in Nederland, begint hij meer en meer lofredes te houden op collega-auteurs en voor- en nawoorden te schrijven bij nieuwe uitgaven. In den vreemde prijst hij vertalingen van Nederlandse auteurs aan (o.a. Nescio in het Italiaans), terwijl hij hier te lande Valeria Luiselli, Alejandro Zambra en Het verhaal van Genji bezingt en beschouwt. Dat is het voorrecht van de senior author, de schrijver die zijn of haar plaats in de letteren veroverd heeft en nu jongere generaties op weg gaat helpen.

Door die ontwikkeling, van jonge bewonderaar tot oudere prediker, is De schrijver als hoofdpersoon natuurlijk ook een autobiografie. Wie zijn de vrienden van Cees Nooteboom? Wat leest hij, wat denkt hij daarover? Waar houdt hij zich mee bezig? Een leven trekt langs. Onderwerpen die bekend zijn uit romans, poëzie en reisverhalen komen ook hier voorbij. Het verstrijken van de tijd, vergeten en onthouden, het door de vingers glippen van wat er ooit was. Het is een genot om te lezen.