Macht binnen de muren van kunst

Kan kunst de wereld veranderen? Deze vraag stelt Hans den Hartog Jager met de tentoonstelling Meer Macht in Museum de Fundatie in Zwolle. Het antwoord kan de bezoeker vinden in werk van onder anderen Ai Weiwei, Anselm Kiefer, Joseph Beuys en Steve McQueen.De tentoonstelling opent met werken van Joseph Beuys (1921-1986). Hij wordt gezien als de eerste kunstenaar die politieke invloed poogde uit te oefenen en ging hier erg ver in: Beuys richtte zijn eigen politieke partijen op en gaf lezingen over de hele wereld. De Fundatie toont onder andere zijn symbolisch in vilt gewikkelde Samurai-Schwert (1983). De kunst van Joseph Beuys draait veelal om zijn waarschijnlijk verzonnen ervaring tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen hij tijdens een missie neerstortte met zijn vliegtuig en gered werd door de nomadische Tartaren, die hem in vet en vilt wikkelden. Beide materialen komen vaak terug in het werk van Beuys.

Anselm Kiefer, Occupations, 2011. ©Anselm Kiefer, foto: Charles Duprat.

Het werk van Anselm Kiefer (1945), leerling van Beuys, maakt de meeste indruk wanneer het in veelvoud getoond wordt. In De Fundatie krijgt zijn werk die kans in de grote zaal op de eerste verdieping. Occupations (2011) grijpt de kijker bij de lurven, een gevoel dat versterkt wordt door de opstelling in de Fundatie. Drie foto’s uit 1969, op lood aangebracht, tonen Kiefer terwijl hij in het openbaar de Hitlergroet brengt. Een statement dat des te meer betekenis heeft omdat het afkomstig is van een kunstenaar die met veel van zijn werk het nazisme bekritiseert. Zijn verzet lijkt zinloos, maar herinnert de kijker effectief aan het verleden en de rol die voor de kunstenaar is weggelegd om ook in het heden zijn kritiek te laten klinken.

Wie eveneens de vrijheid van de kunstenaar toont is Ai Weiwei (1957). De opgestoken middelvingers in zijn serie Study of Perspective (1995-2001) zijn even beroemd als de kunstenaar berucht is bij de Chinese regering. Met zijn werk schopt hij tegen macht en instituties van zowel China als het westen. Op de werken in De Fundatie steekt Weiwei zijn middelvinger op naar de Sint Pieter in Rome en naar zijn Chinese geboortegrond. Het gaat hem om de macht die in de vrijheid van de kunstenaar ligt om zijn mening te uiten, en omdat hij hiermee zoveel teweegbrengt is hij een van de weinige kunstenaars die invloed heeft met zijn kritische kunst.

Videokunst is goed vertegenwoordigd bij Meer Macht. De Israëlische kunstenares Yael Bartana (1970) maakt indruk met het sterke Mary Koszmary (Nachtmerries, 2007). We zien een charismatische jongeman die met passie een toespraak houdt in een verlaten, vervallen stadion, waarin hij de Joden oproept terug te keren naar Polen, nadat het volk tijdens de Holocaust gevlucht was. Met felle ogen en ferme woorden spreekt hij de leegte toe die wordt benadrukt door zijn echo. Hij wordt niet gehoord, op een paar kinderen in het stadion na. En de kijker. De kijker hoort hem wel, maar zijn woorden blijven steken achter die muur tussen de kunstwereld en de maatschappij.

Hans van Houwelingen, Biokip, 2009. Foto: Kunstbeeld.

Bij macht denk je aan grootse gebaren. Met het intrigerende videowerk Biokip (15-09-2009) laat Hans van Houwelingen (1957) zien dat macht en invloed ook over emoties en het individu gaan. We zien de twaalf jaar oude kip van de kunstenaar, langzaam stervend van ouderdom. Een afschrikwekkend proces dat de kijker toch door een vreemde, intieme schoonheid raakt. Tot je je realiseert hoe tegenstrijdig het is om te treuren over het leven van één kip, terwijl we nauwelijks stilstaan bij het massaal afmaken van kippen die uiteindelijk op ons bord terechtkomen. Dit contrast en het spel met emoties wakkert het bewustzijn aan over de machtsverhoudingen tussen mens en dier.

Hoop of illusie?

Aan het eind van de trap naar de bovenste verdieping word je opnieuw geconfronteerd met de dood. Als een klap in je gezicht liggen daar de levenloze lichamen van de kunstenaar zelf, Roy Villevoye (1960), en van een donkere vriend. De wassen beelden van The Clearing (2010) fascineren en verwarren. Dit open werk geeft de kijker de kans er zijn eigen verhaal bij te bedenken. Hierdoor blijft het ongrijpbaar en vraag je je af welke verwoestende macht dit op zijn geweten heeft. Tegelijkertijd lijkt het een makkelijke manier om de kijker te confronteren, want wie reageert er niet op twee levensechte doden?

Steve McQueen, Static, 2009. Courtesy Steve McQueen, Marian Goodman Gallery, New York/Parijs; Thomas Dane Gallery, Londen. Foto: auteur.

Je hoorde het helikoptergeronk al bij binnenkomst, maar op de hoogste etage van het museum eindigt de tentoonstelling met Static (2009) van Steve McQueen (1969). Het videowerk is gemaakt vanuit een helikopter die om het Vrijheidsbeeld in New York cirkelt. Het immense standbeeld probeert de kijker op afstand te houden, maar toch lijkt het beeld fragiel door de dreigende helikopter, die als een zoemende wesp het symbool van Amerikaanse vrijheid probeert te breken. Soms lijkt de vijand zich even te verschuilen, als het geluid wordt doorbroken door stilte.

Als je je van zaal naar zaal en verdieping naar verdieping beweegt, hoor je niet alleen steeds het geluid van Static, maar kom je ook de hoopvolle spreuk van Bartana tegen: “Wenn Ihr wollt, ist es kein Traum”. Meer macht krijgen de kunstenaars echter niet, maar de kunst van het streven heeft wel het vermogen om de kijker te raken.

Meer Macht toont in Museum de Fundatie werk van Steve McQueen, Ai Weiwei, Anselm Kiefer, Constant, Anri Sala, Yael Bartana, Deimantas Narkevicius, Joseph Beuys, Renzo Martens, Gert Jan Kocken, Raphaël Zarka, Andres Serrano, Alec Soth, Asger Jorn, Hans van Houwelingen en Roy Villevoye. Kunstcriticus en conservator van de tentoonstelling Hans den Hartog Jager schreef over de rol van kunst in de maatschappij het boek ‘Het streven’, waarin hij onder andere de tentoongestelde werken bespreekt en licht werpt op vragen rond kunst en macht.