Vrouwelijke verscheidenheid binnen de islam

Turbulent, 1998

Neshat (1957) is geboren in Iran. Op haar zeventiende verhuisde ze naar Los Angeles om daar aan de kunstacademie te studeren. Na haar studietijd is ze in New York gaan wonen, waar ze nog steeds woont en werkt. Vanaf de jaren ’90 gaat ze echter weer terug naar Iran, dat op dat moment sinds de ‘islamitische revolutie’, al tien jaar, onder het bewind van Ayatollah Khomeini staat. Door het heen en weer pendelen tussen New York en Iran begon Neshat na te denken over de situatie in haar land. Uiteindelijk heeft dit tot de essentie in haar werk geleid: de vrouw in relatie tot de Iraanse maatschappij en de revolutie.

Gescheiden

In al haar video’s worden de sterke scheidingen en tegenstellingen tussen man en vrouw binnen de islam kenbaar gemaakt. In de video-installaties Turbulent (1998) en Rapture (1999) worden de mannen van de vrouwen gescheiden op een apart scherm getoond. Deze twee schermen staan tegen over elkaar.

Turbulent, 1998

De video Turbulent begint met het gezang van een traditioneel lied. Er klinkt luid applaus van het mannelijk publiek voor de zanger, een blijk van waardering. Vervolgens begint de vrouw op het andere scherm, die tot dan toe met de rug naar de toeschouwer (en de camera) stond, te zingen, zonder publiek. De zangpartij bevat eigenzinnige klanken, en is zwaar elektronisch bewerkt. Hierdoor ontstaat een ontraditionele compositie. Op het scherm tegenover haar kijkt de man haar beduusd aan. De vrouw wil vooral niet gelijk zijn aan de man, maar geeft haar eigen visie en interpretatie van de traditionele muziek. Hier geeft Neshat een belangrijk verschil aan met de emancipatie van de vrouw in het westen. In de westerse situatie heeft de vrouw meer gevochten voor een plek gelijk aan de man, terwijl in de islamitsche variant de vrouw vecht voor een vrije plek die niet per se gelijk is aan die van de man. In al haar video’s is de islamitische vrouw op zoek naar haar eigen weg.

Muziek

Bewerkte islamitische muziek en religieuze teksten met een meditatief karakter zijn veelal een onderdeel van de soundtrack en hebben een groot aandeel in de video’s. Neshat heeft in samenwerking met de Amerikaanse minimal composer Philip Glass de film Passage (2001) gemaakt. De zwaar symbolische video vol verwijzingen naar overgangsrituelen doet zeer spiritueel aan. De soundtrack is echter zo typisch in de stijl van Glass dat ik me niet kon afsluiten voor de associatie met de film Koyaanisqatsi (en de vervolgen erop) waarin Glass ook verantwoordelijk was voor de soundtrack. Dit heeft tot gevolg dat de video zijn ‘Oosterse magie’ verliest en een westerse onderlaag krijgt.

Nuance

Mahdokht, 2004, Production Still, Photo: Larry Barns, Copyright Shirin Neshat 2004, Courtesy Gladstone Gallery, New York

De houding van Neshat is ondanks de actuele en zeer gevoelige onderwerpen neutraal. Ze wijst de problemen en situaties aan, maar kiest daarin geen partij. Er zijn geen winnaars of verliezers aan het einde van de verhalen. Toch is haar werk soms erg politiek beladen. The Last Word (2003) bijvoorbeeld toont een schrijfster die wordt onderworpen aan een verhoor. Een man stelt de vragen, maar de schrijfster antwoordt niet. Pas aan het eind van de video antwoordt ze door een gedicht voor te dragen. De video heeft als enige van alle video’s ondertiteling. Door de nadruk op het gesproken woord, maakt Neshat een duidelijk politiek statement. Het is een aanklacht tegen de censuur die door de Iraanse overheid wordt opgelegd. Hiermee heeft de kunstenares zelf ook te maken; ze komt Iran niet in en haar werk wordt er niet vertoond. Ze weet met The Last Word op poëtische wijze een heldere stelling in te nemen die niet geforceerd overkomt.

Mahdokht, 2004, Production Still, Photo: Larry Barns, Copyright Shirin Neshat 2004, Courtesy Gladstone Gallery, New York

Vaker echter kiest ze voor de nuance. De video Mahdokht (2004) is gebaseerd op een personage uit het in Iran verboden boek Women without Man uit 1989 van de Iranese schrijfster Shahrnush Parsipur. De toeschouwer wordt meegevoerd naar het onderbewuste van een vrouw die in het water ligt om daar haar leven te eindigen en zich als een boom te planten in haar ouderlijke tuin. Herinneringen, obsessies en waanzin worden in zwaar suggestieve beelden vertaald. Met de video Mahdokht bereikt de expositie een spiritueel hoogtepunt.

Shirin Neshat creëert met haar video’s een zeer geslaagd magisch realistische ervaring voor de beschouwer. Haar video’s verhouden zich formeel gemakkelijk tot bioscoop producties mede door het gebruik van letterlijke visuele tegenstellingen die voor de beschouwer direct leesbaar is. Ook al lijken ze op het eerste gezicht zo stereotyperend voor de islamitische gemeenschap, de onderwerpkeuze en symboliek worden dankzij haar filmische behandeling universeel van aard.