Verloren idealen

Sinds 1998 reist Birrell (Glasgow, 1969) de wereld over om performances te houden die hij vervolgens vastlegt op video. Zijn werk gaat over plekken en voorwerpen die historische ideologieën en utopieën symboliseren. Deze ‘grote verhalen van de geschiedenis’ zijn volgens hem verloren gegaan of verkeren in een toestand van crisis. De kunstenaar heeft zich met Envoy ten doel gesteld ze opnieuw onder de aandacht te brengen. Hij doet dat ondermeer door persoonlijk een boek of object af te leveren dat voor de gekozen locatie belangrijk is geweest of zou kunnen zijn. Zo heeft Birrell een exemplaar van Thomas More’s Utopia bij het Internationale Hof van Justitie in Den Haag en het gebouw van de Verenigde Naties in New York afgeleverd.

In een andere vorm worden symbolisch geladen boeken of andere voorwerpen in zee of een rivier gegooid. In een videofilmpje laat Birrell tijdens een boottochtje de Stars & Stripes (Made in China staat er geschreven op het plastic waarin de vlag is verpakt) wapperen, met op de achtergrond het Vrijheidsbeeld. Vervolgens verdwijnt de vlag in het water van de haven van New York, ooit de eerste kennismaking van immigranten met het land dat symbool stond voor vrijheid en hoop op een beter leven.

Spelende mens

In een derde vorm van Envoy leest Ross Birrell bepaalde teksten die binnen de gekozen context – zoals een plein, straat of gebouw – een specifieke sociale of culturele betekenis hebben. Zo leest hij in 2003 The principles of hope op de Karl Marx Allee in Berlijn. In deze categorie valt ook Homo Ludens. Toen het plan voor een tentoonstelling van Birrell in het Fries Museum ontstond, wilde de Schotse kunstenaar Constant Nieuwenhuys (1920 – 2005) bezoeken en hem vragen stellen over zijn New Babylon project. Nieuwenhuys overleed echter in 2005, waardoor het plan geen doorgang kon vinden. New Babylon is het utopische voorstel van Nieuwenhuys voor een omgeving en leefwijze voor de vrije, arbeidsloze mens van morgen. Het project dateert van halverwege de jaren vijftig van de 20e eeuw en behelst een model voor een alternatieve stad op mondiale schaal, die voorwaarden schept voor een creatieve levenswijze voor iedereen. Deze stad, die uit verschillende sectoren bestaat, is het domein van de homo ludens, de spelende mens. Nieuwenhuys was ervan overtuigd dat zijn schepping uiteindelijk tot een maatschappelijke omwenteling zou leiden. Als hommage aan de overleden kunstenaar leest Birrell Homo Ludens (1938), het utopische verhaal van de Nederlandse historicus Johan Huizinga, op het dak van het tijdelijke onderkomen van het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Envoy

De titel van zijn performance heeft Birrell met zorg gekozen. In het Frans heeft envoi betrekking op zowel ‘een geaccrediteerde boodschapper, agent of vertegenwoordiger’, als op het object (brief, pakje of gift) dat gestuurd wordt. Het lijkt alsof de kunstenaar alvast een veiligheidsmarge inbouwde, want het kenmerkende van een envoi is dat de gezondene of het gezondene wel of niet zijn of haar doel kan bereiken. Het streven van Birrell – het opnieuw onder de aandacht brengen van verloren utopieën en idealen op een eigen, speciale wijze – is zeker bewonderswaardig. Maar dan? Het gevaar bestaat dat het zijn werk vergaat zoals de werken van degenen die hij als uitgangspunt neemt: leuke idealen, maar in de praktijk verandert er bitter weinig. En toch is in de ogen van een idealist ‘iets doen’ beter dan ‘niets doen’.