Objecten van verering

Overal in Amsterdam prijken levensgrote posters van schijnbaar ‘gewone’ mensen op witte sokkels met daarop het woord ‘Held’. Ze moeten uitnodigen de gelijknamige tentoonstelling te bezoeken die de Nieuwe Kerk in samenwerking met het Rijksmuseum heeft georganiseerd. Hoewel de poster geen definitie van een held geeft, wordt in ieder geval duidelijk dat de persoon in kwestie niet beroemd hoeft te zijn. Wel dat de held vereerd wordt om een bepaalde bewonderenswaardige prestatie. ‘Zonder verering geen held’ is dan ook het motto van de tentoonstelling.

Erwin Josefa, alias Big Ali. Held die ontspoorde jongeren in Amsterdam Westerpark informeel coacht. Fotografie: Corriette Schoenaerts

Enkele beroemde helden die tijdens de tentoonstelling binnen de muren van de Nieuwe Kerk vereerd worden zijn Anne Frank, Pim Fortuyn, the Beatles en de gebroeders De Witt. De held onder de helden, Michiel de Ruyter, hoefde voor deze tentoonstelling alleen maar te blijven waar hij was. De admiraal staat letterlijk en figuurlijk centraal, aangezien zijn praalgraf in het koor van de kerk ligt. Het graf is de materiële vorm van zijn verering op nationaal niveau. Het is omringd door bloemen om de vierhonderdste ‘verjaardag’ van ’s lands grootste held te herdenken.

Juist het feit dat er al sinds mensenheugenis voorwerpen gebruikt worden voor het vereren van helden, heeft de tentoonstelling mogelijk gemaakt. Want zonder voorwerpen is het onmogelijk om een abstract begrip te illustreren. Dit heeft er voor gezorgd dat het aanbod bijna duizelingwekkend divers is. Zo zijn er onder de tentoongestelde voorwerpen harnassen, schilderijen, televisietoestellen, foto’s, beelden, posters en action-figures.

Orde in de chaos

Beeltenis van Michiel de Ruyter op zijn praalgraaf in De Nieuwe Kerk, Fotografie: Erik Hesmerg

Omdat er zo’n veelheid en diversiteit aan voorwerpen is, is er een goede ordening nodig om het overzicht te bewaren. De tentoonstelling is dan ook onderverdeeld in vijf thema’s: ‘De Ruyter’, ‘Of niet’, ‘Volk’, ‘Jezelf’ en ‘Staat’. Deze indeling is duidelijk op de folder met plattegrond, maar wordt niet ondersteund door de vormgeving binnen de tentoonstelling. Het is niet helder waar een thema begint of eindigt, tenzij de architectuur al een bestaande afbakening biedt, bijvoorbeeld door het koor waar zeevaarder De Ruyter ligt. Een gouden windroos onder het kruisgewelf in het midden van de kerk wijst de thema’s wel aan, maar dit ontgaat de meeste bezoekers. Ieder subthema, dat wel duidelijk met titels wordt aangegeven, wordt gepresenteerd in een houten ‘kast’. Deze kabinetten vormen letterlijk en figuurlijk een kader, waardoor ieder subthema een mini-tentoonstelling wordt. Zo krijgt bijvoorbeeld Pim Fortuyn een prominente plek tegenover de gebroeders De Witt onder het thema ‘Of niet’. Een levensgrote foto van de met taart besmeurde politicus shockeert, omdat de rode kleur door onze voorkennis direct een associatie met bloed oproept. Anne Frank krijgt slechts een klein hoekje toebedeeld onder het kerkorgel.

Verafgoding of verguizing

Wie het stempel ‘held’ mag dragen, is volledig afhankelijk van de achtergrond van de beschouwer. Daar kan een culturele, politieke, nationale, of zelfs persoonlijke motivatie aan ten grondslag liggen. Niet iedereen zal Pim Fortuyn als held ervaren, en wat de een betitelt als terrorist, is in de ogen van de ander een revolutionaire vrijheidsstrijder. De heiligenbeeldjes lijken qua situering erg toepasselijk om dit thema duidelijk te maken; we zijn tenslotte in een protestantse kerk. Zij overleefden de zestiende-eeuwse beeldenstorm toen rooms-katholieke uitingen van verering als afgoderij werden gezien.

Zelfverering

Kei neergelegd ter herinnering aan Pim Fortuyn (mei 2002), Amsterdam, Meertens Instituut

Ook de bezoeker zelf wordt als een held binnengehaald. Gejuich overvalt de gasten die net onder een geïmproviseerde oranje triomfboog door zijn gelopen. Bovendien is er de mogelijkheid om op de sokkel te klimmen die bekend is van de poster. Het beklimmen van de gladde witte kolos is overigens op zichzelf al een prestatie die bewondering verdient.

Het uitroepen van de eigen persoon tot held is een thema dat wordt geïllustreerd door de vele covers van het damesblad Linda. Op iedere cover prijkt inderdaad telkens hetzelfde gezicht. Hoewel het presenteren van Linda de Mol als een zich zelf verheerlijkend icoon wat flauw is, toont het wel mooi de rol van de media.

Verder is er ruimte voor virtuele helden, die normaal alleen maar bytes in beslag nemen. Grote blikvanger is het mozaïek bij het kerkorgel van de hand van Arno Coenen. De hedendaagse sexy gameheldin Lara Croft is hier uitgevoerd in een traditionele techniek, die als geen andere de tand des tijds kan doorstaan. Of Lara hetzelfde lot is beschoren is zeer de vraag. Action figures van Superman en Batman laten zien dat een held niet van vlees of bloed hoeft te zijn, maar dat er toch behoefte is aan driedimensionale uitvoeringen van deze super heroes.

Nieuw beleid

Mannenborst met tattoos van Herman Brood en Elvis Presley. Fotografie © 2003 Fred Rohde/TattooPlanet.nl. Model: Antoine Veltman. Tattoo Artiest: Portretten, Bianca van Bianca’s Tattoosolution, Hilversum. Tattoo Artiest: Letters, Paul Boom van New tattoo, Hulst

Hoofddirecteur van het Rijksmuseum Ronald de Leeuw schrijft in de inleiding van de catalogus dat hij geen encyclopedische voorstelling wil maken van het begrip ‘held’. Hij benadrukt dat het open staat voor interpretatie en dat het populaire thema door de mensen ingevuld kan worden. Dit is letterlijk mogelijk op www.held.nl. Iedereen kan hier een bestand aanmaken met beelden en ingesproken teksten. Heel wat oma’s en popsterren hebben op deze manier een plaatsje weten te bemachtigen op de prachtige interactieve website.

Dat het geen encyclopedische tentoonstelling is, wordt duidelijk door het feit dat het vooral om Nederlandse helden gaat. De algemene titel ‘Held’ is daarom nogal misleidend. Uitzonderingen op de regel zijn Lara Croft en the Beatles. De buitenlandse (en Nederlandse) toerist wordt getrakteerd op een lesje in de Nederlandse geschiedenis in een uiterst toepasselijk decor.

Er zijn bij ‘Held’ dermate veel kunstvoorwerpen en de aard van de stukken is zo veelzijdig, dat de focus onmogelijk op de voorwerpen zelf gericht kan blijven. Veel schilderijen hangen te hoog om goed te kunnen bekijken. Dit dwingt de beschouwer om afstand te nemen en zich op het thema te richten in plaats van op de afzonderlijke werken. De manier van tentoonstellen, waarbij allerlei technieken en materialen bij elkaar hangen, past geheel binnen het toekomstige beleid van het Rijksmuseum. De meer traditionele chronologische indeling op materiaal en techniek zal hierbij gedeeltelijk worden losgelaten. Het lijkt alsof de tentoonstellingmakers alvast hebben geoefend in de Nieuwe Kerk. De verscheidenheid van voorwerpen doet ook vermoeden dat de conservatoren van verschillende afdelingen van het Rijksmuseum graag wilden tonen wat lang in het depot heeft moeten staan.

Omdat de tentoonstelling gepaard gaat met lezingen, muziek- en debatavonden, wordt het thema levendig. Het gaat duidelijk om een project en niet om slechts een tentoonstelling. De belangstelling voor dit alles valt echter tegen. Voor het levende standbeeld van antiheld Darth Vader op de Dam staan vooralsnog meer mensen te kijken dan in de Nieuwe Kerk.