Waar zouden we zijn zonder De Stijl?

‘De Stijl’ heet het, omdat het volgens de avantgardisten de enige stijl was. Over de hele wereld worden schilderijen, meubels en maquettes van gebouwen, gekenmerkt door deze stijl, tentoongesteld. Het Gemeentemuseum pronkt met haar collectie en presenteert deze hernieuwde expositie vanuit een andere invalshoek. De nadruk ligt voornamelijk op de gedachtegang van de kunstenaars en het tonen van deze gedachten aan het publiek. ‘De Stijl is meer dan een vormgevingsclubje’ aldus de heer Janssen, conservator, curator en medeauteur van Het verhaal van De Stijl: van Mondriaan tot Van Doesburg. Wat wilden de kunstenaars met deze stroming uitdragen als het niet slechts nieuwe vormgeving was? En is deze overtuiging hardnekkig genoeg geweest om zichtbare sporen na te laten in onze huidige maatschappij? 8WEEKLY bezocht de expositie en sprak de heer Janssen, die vol enthousiasme de stroming verdedigde.

Allemaal lijnen

De vroegste tastbare bewijzen die tot de stroming gecategoriseerd konden worden dateren van voor de Eerste Wereldoorlog. Toch werd de stijl van de werken pas beschreven in 1917, in het eerste tijdschrift over deze nieuwe stijl, genaamd De Stijl. Grondlegger Theo van Doesburg wilde deze stijl, die hij bij Piet Mondriaan zo had bewonderd, vastleggen en misschien zelfs aan de kunstwereld opleggen. Dit was De Stijl, die hij vanaf nu samen met andere nationale en internationale kunstenaars zou aanhangen en uitbreiden.

Abstractie van de werkelijkheid

Leden van de groep streefden naar objectiviteit en abstractie van de werkelijkheid, die zij in eenvoud probeerden uit te beelden. Het werk diende niet alleen een afspiegeling te zijn van de werkelijkheid, maar het had ook het doel om ruimte en overzicht te creëren. Hiervoor moest de kunstenaar terug naar de basis. En omdat zij het idee huldigden dat alles in de natuur terug te voeren was op geometrische vormen, betroffen rechte lijnen deze basis.

Naast lijnen in verschillende diktes en lengtes werd ook gebruik gemaakt van primaire-(rood, blauw en geel) en niet-kleuren (zwart,wit en grijs). Op de meeste abstracte doeken van Mondriaan is te zien hoe de combinatie van lijnen en kleuren een non-figuratieve voorstelling tot stand brengt. Door de lijnen aan de zijkanten niet af te sluiten lijkt het net of ze buiten het doek doorlopen. Bij de aanschouwer wordt op deze manier een gevoel van ruimte gecreëerd. Ook de kleurencombinatie heeft een effect, namelijk dimensie aanbrengen. De felle vlakken staan in contrast met de lichte kleuren, waardoor zij naar voren lijken te komen en hiermee lichtelijk een optische illusie vormen.

Het totale pakket

Buiten schilderijen van Mondriaan en andere belangrijke aanhangers van De Stijl, zijn er ook meubels en maquettes van gebouwen in het Gemeentemuseum te zien. De tentoonstelling beslaat een hele vleugel, die is opgedeeld in kleine open ruimtes waardoor het publiek steeds verrast bij met betreden van een nieuwe ruimte. Zo loop je langs een kinderkamer, op werkelijke schaal, die helemaal volgens de richtlijnen van De Stijl is vormgegeven. En ineens waan je je bij oma in de keuken, als je de ruimte betreed waar de Bruynzeelkeuken die ontworpen is door Piet Zwart, wordt geëxposeerd.

De maquettes geven de bouwstijl weer die door aanhangers van De Stijl werd nagestreefd. Radicaal was het idee van grote ramen, felle kleuren en ruimtelijkheid in die tijd. Maar vandaag de dag kan dit ons niet meer choqueren, sterker nog, we moedigen het juist aan. Bedrijventerreinen kenmerken zich door hoge transparante gebouwen en woonhuizen lijken vooral goed in de markt te liggen als ze licht en ruimtelijk zijn. Is dit misschien een spoor van de stroming?

Ook kan het publiek een beetje proeven van mode en dagelijkse gebruiksvoorwerpen, die volgens de richtlijnen van De Stijl zijn ontworpen. 

De tentoonstelling is daarmee een perfecte en volledige representatie van de ideologie rondom De Stijl, die voor nog meer volledigheid wordt ondersteund door de verschijning van het boek Het verhaal van de Stijl: Van Mondriaan tot Van Doesburg. Hierin zijn de belangrijkste en invloedrijkste artefacten van de stroming beschreven op een toegankelijke manier met behulp van voorbeelden en anekdotes. De bezoeker kan het boek, dat tevens mooi geïllustreerd is, tijdens de tentoonstelling inkijken om informatie te verwerven over bijvoorbeeld de totstandkoming van een bepaald kunstwerk, daar veel geëxposeerde werken ook in het boek voorkomen. Maar het boek bevat nog veel meer, zoals brieven van kunstenaars, krantenknipsels uit de tijd waarin de stroming hoogtij vierde, foto’s en portretten van de kunstenaars.

Erfenis van De Stijl

Het lijkt erop dat de kunstenaars van De Stijl inderdaad meer waren dan een vormgeversclubje. En misschien zelfs internationale trendsetters kunnen worden genoemd? Volgens de heer Janssen is De Stijl namelijk van onuitwisbare invloed geweest op de moderne kunst. Je zou kunnen stellen dat het fenomeen ‘moderne kunst’ met de komst van De Stijl is ontstaan. Kunst is niet langer op traditie berust, maar op radicalisering. Deze radicalisering moet plaatsvinden om kunst voor het volk begrijpelijk te maken.

Maar De Stijl heeft niet alleen een revolutie veroorzaakt in de schilderkunst, zoals eerder aangekaart heeft zij ook de architectuur en het interieur opgeschud. ‘Ik weet niet hoe jij bent opgevoed, maar ik herinner me hoe mijn grootouders aan tafel zaten te lezen onder een grote lamp die in het midden van de kamer hing’ zegt de heer Janssen in zijn aanloop naar het schetsen van het verschil tussen nu en toen. Tegenwoordig is dit namelijk anders. ‘In het interieur wordt alles nu gedecentraliseerd.’ De harmonie en compositie die de kunstenaars van De Stijl destijds met hun werk uitbeeldden, is nu te zien in ons modern interieur. ‘Kijk maar eens bij Ikea, die weerspiegelt dit.’

We kunnen stellen dat De Stijl ons richtlijnen heeft gegeven voor het inrichten van de moderne leefomgeving. Deze hebben we geadopteerd en uitgebreid. Hoewel de vooruitstrevendheid, in de periode die de stroming bestrijkt, onwenselijk en aangrijpend was, schrikt De Stijl ons niet af.

In tegendeel, we kunnen reflecteren met de expositie omdat we ons herkennen in deze progressiviteit. Naast dit gewenste effect streeft het Gemeentemuseum nog een ander doel na; het onderwijzen van het publiek. Door de manier waarop de expositie het verhaal vertelt over de verschillende aspecten die samenhangen om de ideologie achter de stroming uit te beelden, kunnen we stellen dat ook dit doel is bereikt.