Die belangrijke eerste indruk

In de zeventiende eeuw werd het visitekaartje in zijn fraaiste vorm uitgevonden. De bekende kunstschilder Peter Paul Rubens besloot om olieverfschetsen, die tot dan toe slechts als voorbeeld hadden gediend, lucratiever te gebruiken. Hij stuurde zijn schetsen naar omringende landen, kon zo het eindprodukt aan de hoogste bieder verkopen en werd internationaal bekend.

Giovanni Battista, Pittoni-Venetie (1687-1767) Venetie, Sint-Rochus. Olieverf op doek 28,1 x 24,2 cm. Alte Galerie am Landesmuseum Joanneum, Graz

Bozzetto, pensiero, ricordo en schizzo: het zijn allemaal voorbeelden van de vele woorden die de zeventiende eeuwse Italiaanse schilders hadden voor waar in Nederland maar een woord bestaat: de schets. Een bozzetto was voor een kunstschilder van grote waarde. Hij diende het doel een opdrachtgever te overtuigen van twee dingen: de inhoud van het uiteindelijke werk en het talent van de kunstenaar die het zal vervaardigen. Ook toonde de meester onder collega’s zijn virtuositeit aan de hand van de schets. Een bozzetto moet speels en vlot geschilderd zijn. ‘Alsof het op het doek is geademd’, aldus Duncan Bull, hoofdconservator schilderijen van het Rijksmuseum te Amsterdam, toen hij de tentoonstelling opende.

Een tikje drama

De internationale samenwerking tussen drie musea maakt het mogelijk dat ook voor de hedendaagse geïnteresseerde eens een greep uit deze virtuositeiten te zien is. In de zeventiende eeuw was de Donaumonarchie een gebied waar de bozzetto zeer populair was. De collectie die zij tonen is dan ook die van het Oostenrijkse museum.

Georg Anton Urlaub, Thüngersheim bij Würzburg (1713-1759) Würzburg, Paulus preekt voor de Areopagus in Athene. Olieverf op doek, 41 x 63 cm. Alte Galerie am Landesmuseum Joanneum, Graz

Drie grote tekstplaten informeren de bezoeker achtereenvolgens over het ontstaan van de bozzetti, de verschillende schetsen en het gebruik en de functie daarvan. De tentoonstelling is gesitueerd in een prettige, koele ruimte. Met behulp van grote, in rustig groen geschilderd, wanden en lange witte gordijnen wordt een sfeer opgeroepen die bij de tentoonstelling past: modern met een tikje dramatiek. Een minpuntje vormen de spotjes die recht op de werken worden gericht, waardoor je het eigenlijk alleen kan bekijken van een zijkant. Dit is echter altijd een probleem met glanzende olieverf. Hier en daar hebben de werken een lijst, waarvan men zich afvraagt of het de oorspronkelijke is (voor een schets)?

Toekomstmuziek

Leuk is dat de schetsen vaak zo klein zijn, en desondanks gewaardeerd werden of worden- en het gevoel ontstaat dat dit kleine parels zijn die het voetlicht verdienen. Elke schilder maakt een ander soort schets: de een meer in vlakken, de ander in lijnen – de volgende werkt vooral met de suggestie van licht en schaduw. Zo is het verleidelijk om te proberen te bepalen hoe de werkwijze van de meester was. Zo maakt Anton Maulbertsch mooie grisailles die een zeer moderne indruk geven, lijkende op negentiende eeuwse gotiek. Franz Sigrist de Oudere creëert zeer abstracte gezichten in zijn schetsen. Martin Johann Schmidt doet denken aan een kruising tussen Rembrandt en Rubens.

Franz Sigrist de Oudere, Alt-Breisach (1727-1803) Wenen, De bewening van Christus. Olieverf op doek, 53 x 41,5 cm. Alte Galerie am Landesmuseum Joanneum, Graz

Grappig om te zien is dat veel werken voor de tegenwoordige beschouwer zeer modern, zelfs abstract lijken. Het impressionisme is dan nog slechts toekomstmuziek, maar de meesters uit deze collectie hadden er waarschijnlijk hun hand niet voor omgedraaid. Ook zij tonen hun kunsten in het spontaan opvangen van licht in een penseelstreek, als  Monet later ontdekt, of in een balans te vormen door compositie, als Mondriaan zoveel later zal gaan doen. Een originele tentoonstelling die zowel vanuit historisch als kunsthistorisch perspectief interessant is om te bekijken.