Licht op de menselijke orde

Nogal eens proberen kunstenaars een breed begrip als ‘de wereld’ of ‘de samenleving’ te vatten in één project. Alsof de complexiteit van ons bestaan hiermee tastbaarder gemaakt zou kunnen worden. De identiteitscrisis waarin Duitsland verkeerde na de Eerste Wereldoorlog creëerde de ideale situatie voor zo’n veelomvattend project. Mensen van de 20ste eeuw is de geslaagde poging van de Duitse fotograaf August Sander (1876-1964) om verschillende bevolkingslagen uit de periode tot aan de machtsovername van de nationaal-socialisten in 1933 in kaart te brengen. Zo ontstond een nooit voltooide serie van bijna zeshonderd foto’s, waaruit Foam, Fotografiemuseum Amsterdam tot 22 maart 2007 honderdvijftig vintage prints toont.

Waarom blijven de foto’s, waarop Sander de maatschappij in zeven hoofdcategorieën verdeelt, toch zo fascineren? Het zal veel te maken hebben met de ordening die de fotograaf in zijn werk aanbrengt. Sander herkent de lagen, standen en de ontwikkeling van de samenleving. Daarom kan het project gerust gezien worden als een sociologische schets. De vijfenveertig mappen met foto’s zijn verdeeld in verschillende categorieën: De Boer, De Handwerker, De Vrouw, De Standen, De Kunstenaars, De Grote Stad en De Laatste Mens.

Bricklayer, 1928 © Die Photographische Sammlung/SK Stiftung Kultur – August Sander Archiv, Cologne, Beeldrecht, Amsterdam, 2006

Portretfotografie

Foam toont een aantal van de bekendste foto’s van Sander, zoals bijvoorbeeld De Metselaar. Een jongen, op de rand van volwassenheid, kijkt ons op de foto aan met een zelfverzekerde blik. Zijn handen ondersteunen deze houding. Hij lijkt geen enkele moeite te hebben met de zware vracht op zijn schouders. Bijzonder aan deze foto is het licht: de jongen lijkt in het donker te staan, terwijl er wel een duidelijke schaduw en zonlicht over zijn lichaam valt. Het valt op dat de mens bijna altijd frontaal afgebeeld is in Sanders werk. Eventueel, als het thema daar om vraagt, toont Sander een attribuut dat de maatschappelijke positie van de afgebeelde persoon illustreert – zoals het geval is met De Metselaar. Sander fotografeert de mensen op een ongepolijste manier, zonder afleidende elementen en toont zo, waar het werkelijk om gaat. Geen eenvoudige opdracht; Sander moet glashelder voor ogen hebben gehad wat hij wilde portretteren. Een vergelijkbaar portret is in de hedendaagse kunst terug te vinden in werk van Rineke Dijkstra. In haar serie van pubers in badpakken is dit duidelijk zichtbaar; alle foto’s duiden een specifieke periode aan (de puberteit), waarin onzekerheid centraal staat. Tegelijkertijd geeft zij de kijker toch iets mee van de persoonlijkheid van de meisjes.

Wie is de Duitse mens?

Terug naar August Sander. Opvallend is zijn serie De Kunstenaars. Het contrast met de andere categorieën is groot. De kunstenaars lijken vreugde en uitbundigheid aan het leven te ontlenen, terwijl de arbeiders en intellectuelen met een serieuze blik de camera inkijken. Doordat ze anders geportretteerd zijn, lijken De Kunstenaars als ware buiten de maatschappij te staan. Ze nemen niet deel aan de maatschappij waarop ze reflecteren, maar zijn er toch onlosmakelijk mee verbonden. Een andere groep personen die buiten de maatschappij staat, zijn door Sander gedocumenteerd in hun natuurlijke omgeving en deze serie draagt, heel toepasselijk, de titel De Laatste Mens.

Young Farmers, 1914 © Die Photographische Sammlung/SK Stiftung Kultur – August Sander Archiv, Cologne, Beeldrecht, Amsterdam, 2006

Door alle bevolkingslagen te tonen, met op elke foto evenveel eerbied voor zijn onderwerp, laat de fotograaf zien dat hij de wereld met een open blik bekijkt.
De omvattende vraag: ‘Wie is de Duitse mens?’, tracht Sander te beantwoorden zonder enig politiek commentaar. Dat hij hierin is geslaagd mag wonderbaarlijk genoemd worden. Zo behoren zowel portretten van SS-leden als het dodenmasker van zijn eigen zoon, Erich Sander, tot de serie. Het is een wrang beeld, aangezien Erich Sander vanwege zijn lidmaatschap van de linkse SAP (Sozialistische Arbeiterpartei) na tien jaar gevangenschap en vlak voor zijn vrijlating in 1944 stierf. Alle soorten mensen, alle generaties, standen en rangen horen thuis in Sanders project dat resulteerde in Mensen van de 20ste eeuw.

Toekomstvisie

Drie jonge boeren, hoed op, wandelstok in de hand. Ze zijn onderweg naar een dansavond. De jongens kijken om, maar zijn onderweg. Onderweg naar een nieuw tijdperk. Ze zijn de toekomst maar behoren tot een verleden. Toch moeten ze door. Sander’s maatschappelijke orde karakteriseert eveneens succesvol de verschillende levensfases van de mens. Zijn foto’s zijn daarom een prachtige schets van het verleden én heden.