Een monnik met talent

In de periode tussen 1500 en 1520, ook wel de Hoogrenaissance genoemd, is de dominicaner monnik Fra Bartolommeo een van de kunstenaars die de Florentijnse schilderkunst tot grote hoogte doet stijgen. Zijn inmiddels beroemde tijdgenoten Leonardo da Vinci, Michelangelo en Rafaël werken aan hun topstukken in een wereld die voornamelijk wordt bepaald door de pauselijke macht in Rome. Na zijn opleiding bij de schilder Rosselli begint Bartolommeo een eigen schildersatelier in Florence.

Portret van Girolamo Savonarola (1498-1500) Florence, Museo di San Marco

Kathedraal

In Museum Boijmans van Beuningen is de grote Bodonzaal omgebouwd tot een lichte ruimte met een vloerplan gebaseerd op de klassieke kerkarchitectuur. Het ruime ‘middenschip’ wordt links en rechts begrensd door een serie ‘zijbeuken’ waarin telkens een groot werk van Fra Bartolommeo centraal staat. Die kunstwerken zijn niet allemaal aanwezig, wegens zeldzaamheid of fragiliteit of simpelweg omdat het een ‘muurvast’ werk betreft. De elf aanwezige hoogtepunten zijn stuk voor stuk meesterwerken en vertegenwoordigen de uitzonderlijke kwaliteit van de schilderkunst in het laatste tijdvak van de renaissance. Dat Boijmans deze werken kan laten zien – dat ze überhaupt naar Rotterdam getransporteerd zijn – is een wonder op zich en geeft blijk van de eersteklas reputatie en bruikleenpositie van het museum in de internationale kunstwereld.

Het illustere portret van de boeteprediker Girolamo Savonarola, aan het begin van de tentoonstelling, markeert het startpunt van het succes van Fra Bartolommeo. Deze Savonarola domineerde tijdelijk het leven in Florence met zijn opzwepende preken en profetieën. Bartolommeo, toen nog Baccio geheten, behoorde tot zijn grote schare volgelingen en trad na de onherroepelijke veroordeling en verbranding van Savonarola toe tot de dominicaner orde. Als kunstenaar-monnik werkt hij eerst in Prato en later in het atelier van het klooster van San Marco in Florence.

Studie voor een bijfiguur in Madonna della Misericordia (ca. 1515) Rotterdam, Museum Boijmans van Beuningen

Vrije hand

In de ruimtes links en rechts worden de grote schilderijen en altaarstukken vergezeld van series tekeningen die allen een detail, meestal een personage, uit het grote werk vertegenwoordigen. Fra Bartolommeo lijkt eindeloos gestudeerd te hebben op de weergave van zijn onderwerp. Hij schetst vele malen een gewenste houding – volgens de overlevering ook gebruikmakend van een ledenpop – en past de meest perfecte uitkomst toe in het grote schilderij. Ook gelaatsuitdrukkingen en de plooival van tunieken en mantels zijn een dankbaar onderwerp van studie. Het is de vrije hand van de kunstenaar die goed te volgen is in de tekeningen, de zoekende lijnen die meerdere malen dezelfde vorm proberen te vangen, net zo lang totdat de juiste positie is bepaald.

De in zwart en rood krijt gemaakte tekeningen, voor het grootste deel afkomstig uit de eigen collectie van Museum Boijmans van Beuningen, geven een goed beeld van de werkwijze die Fra Bartolommeo volgde. Het voorbereidende tekenwerk is te zien als een tentoonstelling op zichzelf, met als hoogtepunt de toepassing van de schetsmatige studie in het grote schilderij dat de ruimte overheerst. De kunstwerken die niet aanwezig zijn, worden weergegeven door een monochrome reproductie, een wat ongelukkige keuze die goed uitkomt in het grote geheel, maar als referentie moeilijk te onderzoeken is.

Madonna della Misericordia (ca. 1515) Lucca, Museo Nazionale di Villa Guinigi

Madonna

Aan het hoofd van de tentoonstelling, het ‘altaar’ in deze kerk, hangt het enorme Madonna della Misericordia (ca. 1515), een altaarstuk bestemd voor de kloosterkerk van San Romano in Lucca. In deze dynamische compositie staat Maria centraal, met boven haar een alles omarmende Christus, terwijl ze met een door engelen opgehouden blauwe mantel de bevolking van Lucca bescherming biedt. Vier meter hoog en boordevol beweging en geconstrueerde ruimtelijkheid. De houdingen, de gezichten, de lichtval en stofuitdrukking, hier komt alle klasse bijeen en wordt het uitzonderlijke talent van Fra Bartolommeo in volle glorie geëxposeerd.

Tijdens de hoofdtentoonstelling in de Bodonzaal toont het museum in het Prentenkabinet een selectie van 15e en 16e eeuwse tekeningen en prenten. In een prachtige doorloop worden hier voornamelijk Italiaanse voorlopers en tijdgenoten van Fra Bartolommeo tentoongesteld, waaronder twee portretten van Michelangelo. Samen met de uitstekend gedocumenteerde tentoonstellingscatalogus heeft Museum Boijmans van Beuningen ‘de goddelijke renaissance’ op een imposante wijze gepresenteerd.