Een prachtige film over
het leven in schaduw en licht

Detail van Zeven werken van Barmhartigheid

Vincent Monnikendam heeft lange tijd als televisie- en documentairemaker gewerkt voor de NOS en NPS. De filmmaker zegt zelf het liefst ‘research documentaires’ te maken, een vorm van documentairemaken waar aan de opnames maandenlang onderzoekswerk voorafgaat. Hij identificeert zich daarbij altijd in hoge mate met zijn onderwerpen. Voor de film De Illegalen (over de illegale immigranten in de Nederlandse kassentuinbouw) leefde hij maandenlang tussen de hoofdpersonen uit zijn film. Door zo diep door te dringen in de voor veel mensen verborgen levens van anderen, kan Monnikendam naar eigen zeggen “groepen representeren die zichzelf niet kunnen representeren.” Omdat deze manier van werken zeer kostbaar is, werkt Vincent Monnikendam sinds 1995 onafhankelijk. Sindsdien zijn twee grote projecten tot stand gekomen, allereerst Moeder Dao, de schildpadgelijkende (1995). In deze film, samengesteld uit fragmenten van documentaires en propagandafilms uit Nederlands-Indië, worden de levens van de onderdrukte Javaanse bevolking en de koloniale heersers op poëtische wijze in elkaar verweven. Hetzelfde doet Monnikendam tien jaar later in zijn tweede grote zelfstandige productie, Zielen van Napels.

Chiaroscuro

De regisseur heeft zich bij het maken van de documentaire laten inspireren door het schilderij Zeven werken van Barmhartigheid, dat Michelangelo Merisi da Caravaggio in 1606 schilderde – het jaar waarin hij Rome was ontvlucht omdat hij vanwege ruzie over een uitslag zijn tennistegenstander had vermoord. De dramatische gebeurtenissen uit zijn leven reflecteren in de enorme contrasten tussen licht en donker die hij in zijn latere werk aanbrengt, de chiaroscuro. Vincent van Monnikendam is in Napels op zoek gegaan naar vergelijkbare contrasten. Het licht vindt hij bij de barmhartige werken van de organisatie waar Caravaggio vierhonderd jaar eerder zijn altaarstuk voor schilderde. Door middel van een systeem van particuliere giften onderhoudt de Napolitaanse adel een gedeelte van de arme bevolking. Het donker vindt de filmmaker in dezelfde ruige volkswijken als waar Caravaggio – tevens berucht als nachtbraker – de inspiratie vond voor de vele karakteristieke volkse koppen die zijn schilderijen bevolken. Zielen van Napels is opgebouwd vanuit deze achtergrond, er is geen sprake van één verhaal met verschillende terugkerende personages. In plaats daarvan meandert de film van de ene korte levensimpressie naar de andere.

Dramatische schoonheid

Monnikendam is er hierbij voortreffelijk in geslaagd verhalen te vinden die de rauwe armoede en de buitengewone rijkdom van de verschillende Napolitanen goed in beeld brengen. De korte schetsen van de levens van de onderklasse zijn in hun troosteloosheid schitterend in beeld gebracht. Een vrouw sleept zich, gebukt onder haar vele levensjaren, door de nauwe straatjes van de stad; een oude ballonnenverkoper sloft door dezelfde straten en kijkt daarbij met wezenloze blikken in de lens van de camera. De mooiste beelden maakte Monnikendam van de echte verschoppelingen van de stad, zigeuners die aan de rand van de stad leven in een vervallen flatgebouw. Monnikendam beperkt zich in zijn interviews vaak tot een absoluut minimum. Sommige critici zien hier vermoedens bevestigd dat de regisseur zich in deze film aan zijn onderwerp vertild heeft, hij zou niet in staat zijn geweest om dieper in de levens van zijn hoofdpersonen door te dringen. Het lijkt me echter aannemelijker dat Monnikendam het doelbewust bij het schetsen van een situatie heeft gehouden, de tragische schoonheid van de mensen spreekt voldoende voor zichzelf om zonder woorden aandacht te vragen voor het sociale drama achter de gezichten van zijn zielen van Napels.