Deernis voor verschroeide aarde

Deze historische achtergrond maakt van Rezo Chkheidzes Vader van een soldaat een wat ongeloofwaardige en onbevredigende film. Vader van een soldaat werd in 1964 gemaakt in een periode die bekend zou staan als ‘de dooi’. Het regime in de Sovjetunie was toen milder geworden na de dood van Stalin.

De film vertelt het verhaal van de Georgische wijnboer Georgy (Sergo Zakariadze) wiens zoon gewond is geraakt aan het front. Georgy trekt er op uit om hem te vinden, maar als hij eenmaal is aanbeland bij het veldhospitaal blijkt zijn zoon alweer naar het front te zijn vertrokken. Georgy reist verder en is tijdens zijn tocht getuige van het oorlogsleed van het Russische volk. Uiteindelijk besluit hij zich aan te sluiten bij het Rode leger.

Vadertje Rusland

De vertelstructuur van Vader van een soldaat heeft veel gelijkenissen met andere Sovjet-oorlogsfilms uit die periode. In Ballade van een soldaat (1959) reist een Russische soldaat terug naar zijn geboortedorp om zijn moeder weer te zien, maar komt hij onderweg een meisje tegen op wie hij verliefd wordt. In Michail Kalatozovs Als de kraanvogels overvliegen (1957) blijft het lot van een vermiste soldaat onduidelijk, terwijl familie en geliefden hopen op zijn terugkomst.

In deze films vormt de oorlog een situatie die een band schept tussen mensen door de beproevingen die ze moeten doorstaan. De verliezen zorgen voor een mate van verbroedering die door alle lagen van het Russische volk strekken en die ze tot het inzicht brengen dat ze moeten vechten voor de staat. Deze visie is begrijpelijk als men inziet dat het Sovjetregime het collectief als hoogste goed zag. Georgy is in de film ook nog eens een Georgiër die met zijn volksidentiteit opgaat in het Rode leger.

Vader van een soldaat moet het voornamelijk hebben van Zakariadzes spel. Met zijn simpele vertoning overtuigt hij als bezorgde vader die schrikt van de chaos van de oorlog. Als een boer die leeft van het land begrijpt hij niet waarom er zoveel vruchtbare grond verandert in verschroeide aarde.

Toch vervalt de film al snel in een kritiekloze oorlogsfilm die je zonder veel moeite zou kunnen zien als propaganda. Maar deze verwerking is begrijpelijk als een manier om de verliezen van de Tweede Wereldoorlog te koppelen aan een strijd die moreel werd goedgepraat. Amerikaanse films uit dezelfde periode geven ook een beeld van de goede oorlog. Het uitbeelden van krijgsgeweld in films is daarmee altijd gekoppeld aan het moreel rechtvaardigen van geweld. De tegenstelling tussen de intrinsieke zinloosheid van oorlog en de behoefte aan een justificatie vormt het grootste probleem van het genre.

Lege rechtvaardiging

Maar voor de generaties die zijn opgegroeid na Apocalypse Now is het al lang duidelijk dat de prijs van oorlog soms groter is dan elke vorm van rechtvaardiging. Vanuit die kennis is Vader van een soldaat verouderd geraakt. Vergelijk het met Tarkovski’s Ivans jeugd (1961), een film die nog steeds pakt door te laten zien dat bepaalde verliezen en trauma’s onverwerkbaar zijn.

Tarkovski’s film vormt een duidelijke voorloper voor een Russische film die gezien kan worden als de beste verwerking van de oorlog: Elem Klimovs Kom en zie (1985). Deze film volgt een jongen door een onwerkelijk Russisch landschap, terwijl hij getuige is van de brutaliteiten van het Duitse leger. Beide films kiezen het perspectief van een kind die door de oorlogsomstandigheden een wees wordt en los lijkt te staan van het collectief. In deze films behoudt de oorlog zijn onverzoenlijke gruwelijkheid die een historisch feit is zonder concessies te doen aan politieke rechtvaardiging.

De dvd bevat als extra’s archiefmateriaal van het Rode leger en documentaires over de film die toentertijd waren gemaakt. Verder zijn er uitgebreide filmografieën raad te plegen.