Op de voorkant van de special edition van Zwartboek prijkt de zin “Meer dan 1.000.000 bioscoopbezoekers”. Ik was niet één van die miljoen mensen die stonden te trappelen om Paul Verhoevens eerste Nederlandse film in meer dan twintig jaar te gaan bekijken. Ik ben niet dol op oorlogsfilms, en van de meeste Nederlanse films die de afgelopen jaren veel publiek trokken heb ik ook al niet zo’n hoge pet op. Veel fans zullen nu direct over me heen vallen, want Zwartboek zou toch juist afrekenen met WOII-filmclichés? En met zo’n enorm budget en zulke ervaren makers wordt de lat voor de Hollandse film toch een stuk hoger gelegd?

Na de eerste keer kijken was ik echter niet razend enthousiast; hoewel de film visueel erg indrukwekkend is en er sterk geacteerd wordt, vond ik het toch teveel actie en sensatie, teveel onwaarschijnlijke plotwendingen, en teveel typisch Hollandse blote borstenshots. Ook bepaalde dialogen en oneliners (“Die meid die maken we af. Hoe dan ook waar dan ook wanneer dan ook”) vond ik tenenkrommend.

Geschiedenisles

Met lichte tegenzin startte ik het audiocommentaar van scenarioschrijver Soeteman, hopende dat hij wat duidelijkheid zou kunnen verschaffen over bepaalde scènes en personages die ongeloofwaardig overkomen. Dat kon hij. Door Soetemans uitleg werd duidelijk hoeveel van de gebeurtenissen in de film op ware feiten gebaseerd zijn; zelfs de meest onwaarschijnlijke. Zo vertelt Soeteman dat het in werkelijkheid voorgekomen is dat de Duitsers vlak na de capitulatie hun eigen mensen mochten terechtstellen. Ook zijn de meeste personages gebaseerd op mensen die echt bestaan hebben; zelf het personage van Johnny de Mol, dat gemodelleerd is naar een verzetsstrijder die alleen kon schieten als het potentiële slachtoffer begon te vloeken.

Deze waargebeurde, maar ongelooflijke situaties lijken alleen onwaarschijnlijker doordat ze zo herschikt zijn dat ze plaatsvinden in één jaar uit het leven van één persoon: het personage van Carice van Houten. Soetemans uitgebreide commentaar komt aardig in de buurt van een geschiedenisles, maar dan wel een zeer interessante. Bovendien kun je ook het één en ander opsteken over filmmaken in het algemeen; uit Soetemans commentaar blijkt hoe doordacht bepaalde visuele en muzikale elementen zijn, en hoezeer de makers hierbij met ironie hebben gespeeld. Eigenlijk is het jammer dat deze details soms ondergesneeuwd raken door de actie in de film.

Toegevoegde waarde(n)

Meer informatie over de opnames biedt Paul Verhoeven in zijn audiocommentaar. Soms zit er veel overlap tussen zijn commentaar en dat van Soeteman, maar zijn onthullingen over de meer technische kant van bijvoorbeeld de opbouw van bepaalde scènes heeft zeker een toegevoegde waarde. Verhoeven besteedt meer aandacht aan digitale manipulatie, special effects, en de keuze voor bepaalde acteurs en locaties. Ook zijn eigen filmstijl blijft niet onbesproken. Uit beide audiocommentaren blijkt het enthousiasme van de makers, die al enkele decennia rondliepen met plannen voor deze film en veel moeite hebben moeten doen om het project gerealiseerd te krijgen. Ook de ideologische ondertoon van de film komt naar voren, doordat ze verwijzen naar de venijnige aard van de mensen in oorlogssituaties, die altijd weer de kop op kan steken. De korte anekdotes over de eigen oorlogservaringen van Verhoeven en Soeteman maken het geheel nog persoonlijker.

Het houdt nooit op

Behalve de audiocommentaren biedt de dvd verschillende extra’s, waarin veel verschillende mensen aan het woord komen, zowel van de cast als van de crew. Behalve de standaard “…is-zó-getalenteerd” uitspraken en de herhaalde uitleg van de plot, zijn er gelukkig ook nog echt leuke fragmenten die tijdens het filmen gemaakt zijn. Zo zie je bijvoorbeeld Van Houten en Reijn in witte badjassen en grote winterlaarzen hun zang- en dansscène oefenen, terwijl Verhoeven even voor enthousiaste Duitser speelt. Erg vermakelijk is ook een fragment waarin Verhoeven aan zijn acteurs voordoet hoe je zoal kunt spelen dat je neergeschoten wordt: hevig schokkend achterover vallend, maar ook ‘heel normaal’ langzaam in elkaar zakken. Verder kom je meer te weten over personages, locaties, en props. Opvallend hierbij is het gedeelte shit happens, over het ontstaan van de poepscène. Tot de extra’s behoren ook een reeds uitgezonden aflevering van De wereld draait door die geheel in het teken stond van Zwartboek, en beelden van de première op het filmfestival in Venetië. Het leuke hieraan zijn bepaalde uitspraken en anekdotes van de acteurs en de makers over elkaar, zoals Soetemans uitspraak: “Paul is zo Nederlands als een Edammer kaasje” en Sebastian Kochs vertolking van het nu al legendarische zinnetje “Houdt het dan nooit op!?”.

Nog net niet gehersenspoeld na uren extra’s en audiocommentaar moet ik toch bekennen dat deze mijn waardering voor de film hebben vergroot, doordat het geheel toch beter uitgedacht is dan aanvankelijk het geval leek. De special edition van Zwartboek is dus niet alleen interessant voor liefhebbers van de film, maar zeker ook voor sceptici zoals ik.