Van het oostelijk front geen nieuws

Aleksandra (nors gespeeld door de legendarische operazangeres Galina Vishnevskaya) reist naar de afgelegen militaire post waar haar kleinzoon Denis is gestationeerd. Tijdens haar tocht wordt ze zorgzaam door Russische troepen opgevangen die haar zien als de belichaming van het leven dat zij hebben achtergelaten aan het thuisfront. Eenmaal aanbeland in het kamp van haar kleinzoon wordt Aleksandra door hem rondgeleid. In een subtiele scène observeert ze jonge soldaten die geconcentreerd hun Kalashnikovs schoonmaken. Ze bekijkt ook de ruimte van een pantserwagen om een gevoel te krijgen van de omstandigheden waarin haar kleinzoon moet vechten.

Buiten het kamp komt Aleksandra in contact met een Tsjetsjeense vrouw die haar gastvrij onthaalt. Een korte scène waarin Aleksandra door een Tsjetsjeense jongen naar het kamp wordt geleid, kan gezien worden als Sokurovs meest directe confrontatie tussen de strijdende volkeren. Aleksandra is wijs maar denigrerend tegenover hem als hij zijn wens verkondigt om onafhankelijk te zijn van Rusland.

Krijgsrust

Aleksandra is zeker geen oorlogsfilm, ook al is de voornaamste plek van handelen een legerbasis aan het front. Sokurov is geïnteresseerd in de saaie alledaagsheid van het soldatenbestaan. Hij toont het lange wachten tussen het uitvoeren van banale klusje en het verkennen van vijandelijk terrein. De gruwelen van de oorlog zelf zijn niet merkbaar, afgezien van een shot van een ver landschap waar vlammen opdoemen aan de horizon.

De plot van Aleksandra doet sterk denken aan oudere Russische films zoals Vader van een soldaat en Ballade van een soldaat waarin gewone burgers op zoek gaan naar geliefden die vechten voor hun vaderland. In die films die zich afspeelden tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de juistheid van de strijd tegen het fascisme niet betwist. Sokurovs houding tegenover de oorlog in Tsjetsjenië is in vergelijking complexer en minder uitgesproken.

Moedertje Rusland

De kern van het verhaal wordt gevormd door de band tussen grootmoeder en kleinzoon. In de weinige dialogen tussen deze personages komen lange familieconflicten naar boven, waaruit blijkt dat Aleksandra zeker geen liefdevolle oma was. Vishnevskaya vertolkt Aleksandra dan ook onsentimenteel en op een autoritaire wijze. Zij is een vrouw die al veel heeft moeten verduren, maar heeft geaccepteerd dat haar leven bijna ten einde is. In haar rol als grootmoeder trekt ze de troepen aan, maar elke vorm van affectie van haar kant is uitgesloten. Sokurov weet Aleksandra’s innerlijke stugheid geleidelijk en subtiel te verbrijzelen als haar kleinzoon liefdevol haar haar vlecht en als zij uiteindelijk afscheid van hem moet nemen.

De vraag is of Sokurov de kloof tussen de generaties ook wil tonen als een verwijzing naar de verbroken band tussen Rusland en het rebelse Tsjetsjenië. De film overtuigt niet geheel als een realistische kijk op het conflict dat nu al zo’n tien jaar aan de gang is. Aleksandra wordt te gemakkelijk opgevangen door de Tsjetsjeense bevolking, en de soldaten gedragen zich als nette maar verlegen jongens. De diepe wonden die de oorlog heeft achtergelaten zijn maar vaag merkbaar. In de scènes waarin Aleksandra de Tsjetsjeense bevolking ontmoet rijst het vermoeden dat Sokurov denkt dat Rusland er nog een goedaardige vorm van autoriteit kan uitoefenen. Het feit dat dit in werkelijkheid samengaat met hardhandig militair ingrijpen wordt niet expliciet getoond.

Voor diegenen die een kritischer beeld willen hebben van het bloedige conflict is Aleksandra inhoudelijk en stilistisch te weinig uitgesproken. De schoonheid van de beelden en de onwerkelijke rust die ze oproepen maken de film een vrije lege ervaring. Op een paar momenten weet Sokurov te ontroeren door de complexe band tussen grootmoeder en kleinzoon tastbaar te maken. De film werkt daardoor op zijn best als een meditatie over de fragiele band tussen verschillende generaties en tussen het thuisfront en de verre strijders van een vergeten oorlog.