Een leven in dienst van God en koning
Een voorbeeldige, charmante vrouw, een moderne heilige, een scherpe geest. Madame de Maintenon, tweede echtgenote van Lodewijk XIV, zou bij deze profielschets nederig hebben geknikt. Daartegenover staat het beeld dat haar vijanden van haar schetsen: hypocriet, een eerzuchtige intrigante met een veel te grote invloed op de koning.
Maar laat dit nu juist het beeld zijn dat eeuwenlang rond Madame is blijven hangen. Voltaire deed een poging tot enige nuance, evenwel duurde het tot onze eeuw eer rehabilitatie van deze intrigerende vrouw gestalte kreeg. Door middel van haar brieven (uitgegeven in de zevendelige reeks Lettres de Madame de Maintenon) ontstaat het beeld van een volhardende, diepgelovige, intelligente, niet bijzonder gelukkige vrouw, die tevens op het gebied van onderwijs een vooruitstrevende rol vervulde.
Opdracht
Na de dood van haar eerste echtgenoot, de kreupele dichter Paul Scarron, wordt de dan in Parijs al welbekende Madame de Maintenon (dan nog Scarron – na de aankoop van het landgoed Maintenon verandert haar naam) gouvernante van de onwettige kinderen van Lodewijk en zijn minnares, Madame de Montespan. Wanneer de kinderen officieel gewettigd zijn neemt de Maintenon haar intrek aan het hof. De koning raakt langzaam van haar gecharmeerd. Dat zij nooit bijzonder gelukkig geweest is aan het hof wordt duidelijk uit haar correspondentie. Zo schrijft zij aan haar geestelijk leidsman Gobelin:
Werkelijk, het is heel onverstandig om in een zo onaangename situatie te blijven verkeren. Ik moet dan wel verslaafd zijn aan de sleur van alledag en geen veranderingen aandurven die me tot rust zouden kunnen brengen.
Zij komt met een opdracht aan het hof. De Zonnekoning hield er verschillende maîtresses op na, iets wat zijn zielenheil niet ten goede zou komen. Aan Madame de Maintenon de taak hem op het rechte pad te manoeuvreren. Lodewijk ziet zijn liederlijke levenswandel in en komt tot inkeer. Wanneer zijn eerste echtgenote, Maria Theresia van Oostenrijk, sterft, huwt hij in het geheim Madame de Maintenon. En geheim zal hun huwelijk blijven, gezien Madames te lage afkomst. In de praktijk brengt dit vreemde en pijnlijke situaties met zich mee. Zo is de kersverse echtgenote dag en nacht beschikbaar voor de koning, maar is zij nooit aanwezig bij officiële ceremoniën. Dan staat zij eenvoudigweg tussen de andere hovelingen en beziet haar man van een afstand.
Een mens
In al haar brieven spreekt een intelligent mens, met de nadruk op mens. Iemand met twijfels, onzekerheden, angsten en minder fraaie kanten. Zo verbreekt ze jarenlange relaties met diegenen wiens opvattingen haar positie of geloof kunnen bedreigen. Lodewijk heeft het niet op onruststokers en zo is hij vastbesloten het jansenisme in Frankrijk uit te roeien. Madame volgt hem daarin. Zij oefent druk uit op hooggeplaatste personen die de indruk wekken sympathie voor de religieuze beweging te hebben. Wanneer dit niet tot het gewenste resultaat leidt, schroomt ze er niet voor hen te laten vallen.
Hans Bots en Jan Schillings werkten beiden mee aan de publicatie van het eerder genoemde project Lettres de Madame de Maintenon. De verhandeling die zij in De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV presenteren, berust bijna volledig op haar correspondentie. In hun voorwoord spreken zij de hoop uit ‘dat dit boek, waarin ook de nodige aandacht is voor de Franse hofcultuur en de tijd van Lodewijk XIV, ertoe bijdraagt het Nederlandse publiek wat meer vertrouwd te maken met deze belangrijke periode van de Europese cultuurgeschiedenis’. Een niet geringe missie, die het doel van dit boek (namelijk het schetsen van een rechtvaardig beeld van Madame de Maintenon) enigszins voorbijschiet. Dat De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV slechts een select gezelschap aan zal spreken, is beslist geen schande.
