Aantrekkelijke chaos

Ze staat bekend als een controversiële auteur, vaak chagrijnig bij openbare verschijningen, en goed voor menig radicaal statement. Ook na haar nominatie voor de Booker Prize was het weer raak: in een telefonisch interview met een Amerikaanse krant had Smith zich laten ontvallen dat het Engeland van tegenwoordig haar maar matig beviel met alle trash tv en scheve blikken in de metro. De vaderlandslievende Engelsen stonden op hun achterste benen: hoe kon een auteur die juist voor zo’n mooie prijs genomineerd was, de natie die haar die prijs wilde toekennen in het openbaar afvallen?

Het antwoord is simpel: omdat Zadie Smith een eenling is. Ze ziet eruit alsof ze uit een chick lit roman is weggelopen, maar van binnen is ze een afstandelijke intellectueel.Ze beschrijft de discrepantie tussen uiterlijk en innerlijk zelf het beste:

She prepared a face – as her favourite poet had it – to meet the faces that she met, and it was a procedure that required time and forewarning to function correctly. In fact, when she was not in company it didn’t seem to her that she had a face at all… And yet in college, she knew she was famed for being opinionated, a ‘personality’ – the truth was she didn’t take these public pasions home, or even out of the room, in any serious way.

In de Acknowledgements van On Beauty maakt ze gewag van haar grote schuld aan de Britse auteur E.M. Forster, een schuld die ze hier wil betalen via een hommage aan zijn klassieker Howard’s End. Voor haar geen hippe Austen-remake, maar een respectvolle ode aan een van de Groten van de Engelse Literatuur.

Twee botsende families

On Beauty gaat over Zora, dochter van Harold en Kiki Belsey en tweedejaars studente aan Wellington, een Harvard-achtige, Amerikaanse universiteit. De Britse Harold is hier professor kunstgeschiedenis en werkt al jaren aan een boek over Rembrandt. Kiki is de zwarte Amerikaanse moeder van Zora en haar twee broers Jerome, een zachtaardige, christelijke studiebol, en Levi, een relaxte hiphop brother. Wanneer het boek begint, krabbelen de Belsey’s juist op na een familiecrisis en proberen ze een hechte familieband te creeëren.

Hun losse, liberale familie komt echter frontaal in botsing met de conservatieve Brits-Caribische familie Kipps. Vader Monty Kipps is Harolds grote Rembrandt-rivaal en wordt op Wellington aangesteld als gast-docent. Victoria (Vee), de bloedmooie dochter, brengt de mannen – en daarmee ook hun vrouwelijke familieleden – het hoofd op hol, terwijl Carlene, haar moeder, vriendschap sluit met Kiki. De familiecrises blijken nog lang niet over.

Teveel indrukken

Deze twee families worden omringd door alle mogelijke mensen die in en rond een universiteit te vinden zijn: academici, studenten, schoonmakers, protesterende minderheden en ruwe diamanten uit achterbuurten. Al deze bijfiguren hebben hun eigen unieke vocabulaire en uitdrukkingswijzen. De dialogen zijn heerlijk om te lezen, zo los en levendig als ze van de pagina’s springen.

Maar de personages blijven desondanks schimmig. Het zijn er simpelweg te veel. Zadie Smith heeft ervoor gekozen ze allemaal evenveel ruimte te geven, waardoor geen enkel personage echt goed uitgewerkt wordt. Het is zoals met zoveel mensen op de universiteit: je weet wel hoe ze eruit zien, je weet zo’n beetje wat hun stokpaardjes en stopwoordjes zijn en je kunt er een kop koffie mee drinken, maar echt kennen doe je ze niet.

Dat brengt ook problemen met zich mee voor de plot. In één jaar voltrekt zich een cruciale fase in het leven van vijf studenten, verschillende docenten en twee huwelijken, maar het is voor de lezer niet bij te benen, laat staan in te voelen, wat hen overkomt. De hoofdpersonen waden door één grote chaos van gebeurtenissen die soms verwarrend parallel lopen en soms ineens in het niets lijken op te lossen.

Verdient Zadie Smith de Man Booker Prize?

Maar Zadie Smith kan wel schrijven. De tekst is soepel, de lezer wordt met gemak en een zekere vanzelfsprekenheid haar wereld binnengetrokken. Met rake typeringen en mooie terzijdes weet ze met weinig woorden veel te zeggen – wat ook wel nodig is, met zoveel mensen waar zoveel mee gebeurt. De gedichten, losse dichtregels en citaten (de meeste van Smith’s echtgenoot en dichter-in-opkomst Nick Laird) sluiten naadloos aan bij de tekst, met het gedicht On Beauty als hoogtepunt.

Schoonheid, racisme, de manier waarop intelligente mensen hun leven verknoeien, deze thema’s zijn op nauw verweven wijze in haar verhaal verwerkt. Maatschappelijke analyse en literaire vertelling zijn nauwelijks van elkaar te scheiden, al verhult de leesbaarheid misschien enigszins de scherpte van haar analyses. Ook in haar literaire werk schuwt Smith het niet haar stekelige gedachten uit te spreken; haar visie op de maatschappij is daarbij onthullend in zijn schijnbare objectiviteit. Smith neemt geen stelling, ze beschrijft alleen de levens van een aantal mensen op een gegeven moment. En dat pakt af en toe confronterender uit dan de expliciteit van een pamflet of manifest.

Met de scherpte en diepte van haar vloeiende proza, die grotendeels worden ontleend aan haar stekelige persoonlijkheid, is Zadie Smith een geknipte genomineerde voor de Booker Prize. Maar On Beauty is overvol en rommelig, en werd uiteindelijk niet bekroond. Zelf zal ze daar niet van wakker liggen. Haar antwoord toen ze, na publicatie van de long list, werd gevraagd of ze verwachtte de short list te halen: “No, there’s no chance. Have you seen the fucking list? Any other year, maybe. But it’s a hell of a list, so whatever happens it’ll be . . . good for fiction!“

Geheel van stemmen

On Beauty komt in de Nederlandse vertaling van Eggermont en Pouwels goed tot zijn recht. De vertaalsters hebben Smiths manier van uitdrukken weten te behouden, zonder ook de Engelse grammatica en zinsbouw over te nemen, een knappe prestatie! Taal en verhaal vormen een geheel van stemmen, waarin uiteindelijk Zadie’s stem zelf de boventoon voert, zowel in het Engels als in het Nederlands.

Zadie Smith • On Beauty • Uitgever: Hamish Hamilton (import: Penguin Benelux) • Prijs: € 17,50 (paperback) • 446 bladzijden • ISBN:0241142946

Zadie Smith • Over schoonheid • Vertaling: Monique Eggermont en Kitty Pouwels • Uitgever: Prometheus • Prijs: € 19,95 (paperback) • 414 bladzijden • ISBN: 9044606387