Nieuwe Van Dale weer flink uitgedijd

Een woordenboek is meer dan een simpele woordenlijst, zeker als het de omvang en spanwijdte heeft van de Van Dale XIV. Als het goed is geeft de Dikke Van Dale een betrouwbare afspiegeling van het taalgebruik in Nederland, het treedt daarbij niet op als scheidsrechter maar als observator en registrator. De Dikke Van Dale is geen goddelijk decreet waarin vermeld staat wat de betekenis van woorden in theorie zou moeten zijn, maar geeft weer wat de betekenis in de praktijk is. Om die reden loopt de Van Dale altijd net iets achter de maatschappelijke ontwikkelingen aan. En zo hoort het ook.

Geitenneuker

Nieuwe communicatiemiddelen en de integratieproblematiek zijn de onbetwiste grootleveranciers van de nieuwe woorden in de Van Dale XIV. Ze leverden woorden aan als belminuut, troetelallochtoon en alibiali maar ook offerfeest, dawa en sjahada. Onder de nieuwkomers bevinden zich tevens roemruchte scheldwoorden als geitenneuker en kut-Marokkaan. Verder heeft de nieuwe Van Dale voor het eerst een groot aantal allusies (toespelingen) opgenomen, zoals jip-en-janneketaal, harrypotterbril of jamesdeaneffect. In sommige gevallen keren allang in onbruik geraakte woorden opeens weer terug. Het uit het Duits stammende woordje Ostpolitiek is daar een mooi voorbeeld van. Oorspronkelijk duidde dit woord op de politiek die de West-Duitse bondskanselier Willy Brandt voerde; een politiek die uiteindelijk uitmondde in de eenwording van Oost- en West-Duitsland. Tegenwoordig betekent het volgens Van Dale XIV: “toenaderingspolitiek van een westerse mogendheid (of westerse mogendheden) ten opzichte van (landen uit) Oost-Europa.”

Auteursfilm

Om de nieuwe Van Dale enigszins te toetsen heb ik onder andere gekeken naar de betekenis van een honderdtal gangbare filmtermen, zoals cameo, biopic, sneakpreview, et cetera. Alle termen bleken te zijn opgenomen. In een aantal gevallen was de definitie echter niet geheel juist of op z’n minst onvolledig. Bij verschillende termen die oorspronkelijk uit de toneelwereld komen, maar tegenwoordig vooral voor films gebruikt worden (mise-en-scène, melodrama, vaudeville), wordt het medium film bijvoorbeeld niet eens genoemd. Verder bewijzen sommige omschrijvingen dat niet elke vernieuwing een verbetering is. Zo wordt ‘auteursfilm’ omschreven als: “artistieke film die de signatuur van de maker (regisseur) draagt”. Het woordje signatuur is hier niet specifiek genoeg, elke film draagt immers in meer of mindere mate de signatuur van zijn maker (het is zelfs bijna een tautologie). De omschrijving van de 13e editie was dan meer accuraat:

Film waarvan de regisseur tekst en scenario zelf geschreven heeft; – (ook) film waarin de persoonlijke stijl van de regisseur duidelijk merkbaar is.

Hiermee is uiteraard niet gezegd dat de Van Dale XIV niet betrouwbaar is. Het overgrote merendeel van de beschrijvingen is zeer accuraat en volledig.

Grunbergs moraal

In 2000 kwam de dertiende editie van de Dikke Van Dale (uit 1999) op cd-rom uit, dit keer wordt de cd-rom er direct bijgeleverd. Vergeleken met de vorige editie zijn er enkele handige zoekmogelijkheden toegevoegd. Zo kun je niet langer alleen op woord(vormen) zoeken, maar kan er ook binnen de woordenboekartikelen gezocht worden. Als je bijvoorbeeld wilt weten of Arnon Grunberg iets heeft bijgedragen aan onze taal, typ je eenvoudigweg ‘Grunberg’ in. Je krijgt dan een lijstje woorden dat inderdaad goed bij Grunberg past: lelijkheid, leugen, moraal en verlangen. Klik je vervolgens op ‘moraal’ dan valt daar o.a. te lezen: “moraal is wat de sterken beschermt en de zwakken vernietigt” (A. Grunberg). Eenmaal zo bezig is het heel makkelijk om uit te zoeken hoeveel taalsporen anders schrijvers hebben nagelaten: Simon Vestdijk (14 woorden), Willem Frederik Hermans (26), Nescio (2). Met de veronderstelde miskenning van Cees Nooteboom blijkt het dan best mee te vallen, bij maar liefst 21 woorden duikt zijn naam op.

Als je geen held in spelling bent, biedt deze cd-rom ook uitkomst. Je kunt namelijk ook op klank zoeken. Weet je niet precies hoe je barbecue ook alweer schrijft? Geen nood, tik ‘barbekieuw’ in en je komt vanzelf bij de goede spelling terecht. Deze optie is ook handig bij leenwoorden of specifieke termen. Als je bijvoorbeeld ‘daunlood’ intikt komt je uit bij download en ‘oetile dulsi’ verwijst je onmiddellijk door naar utile dulci. Volmaakt is de zoekfunctie echter nog niet. Als je bijvoorbeeld ‘oetele’ i.p.v. ‘oetile’ typt, kom je uit bij ‘oeteren’ en kun je fluiten naar de juiste betekenis. Een andere leuke optie is dat je naar anagrammen kunt zoeken. Bij het woord ‘rotsen’ krijg je bijvoorbeeld de volgende anagrammen: nestor, storen, tensor, torsen. Ook hier moet je geen perfectie verwachten, want vervoegingen en meervoudsvormen zoals ’tenors’, ‘snoert’ en ’torens’ worden niet gevonden. Als kleine traktatie is aan de cd-rom de uit 1864 stammende oertekst van de Van Dale toegevoegd.