Onttovering van het zelf

Natuurlijk is het niet mogelijk om je een voorstelling te maken van de wereld zoals die er buiten het bewustzijn uitziet. Een van de opvallendste kenmerken van het bewuste is dat we er niet buiten kunnen treden. Aan de andere kant onderscheidt de mens zich van andere bewuste dieren (over de kwestie of dieren bewustzijn hebben, twijfelt Metzinger niet) door zijn vermogen op een theoretische manier na te denken over het bewustzijn. Door modern hersenonderzoek heeft dat theoretisch begrip de laatste jaren een hoge vlucht genomen. In De egotunnel bespreekt Metzinger de laatste stand van zaken in de neurologie, zonder zijn ogen te sluiten voor filosofische, antropologische en ethische vragen.

Rubberen hand
Welke voorwaarden moeten minimaal vervuld zijn om te kunnen spreken van bewustzijn, vraagt Metzinger zich af. Er zijn verschillende afwijkingen van normaal bewustzijn die iets zeggen over de werking van het bewuste. Buitenlichamelijke ervaringen en dromen bijvoorbeeld. Door deze fenomenen op een empirische manier te onderzoeken, wil Metzinger tot een filosofische beschrijving komen van het bewustzijn. Een ‘filosofisch psychonaut’ noemt hij zichzelf: hij is zelf zijn eerste proefpersoon, of het nu gaat om hallucinerende drugs of lucide dromen.

Een bekend experiment dat hij ondergaat is de ‘rubberen hand–illusie’. De proefpersoon krijgt een rubberen hand voor zich, die de plaats inneemt van zijn eigen buiten het zicht geplaatste hand. Met een penseeltje aait de onderzoeker over de rubberen hand. De proefpersoon voelt dit aaien, voelt zelfs een arm aan die hand groeien en een verbinding tussen die niet-bestaande arm en zijn schouder. Dit eenvoudige experiment laat de complexe werking van het bewustzijn zien. De hersenen maken een representatie van de wereld, gebaseerd op zintuiglijke indrukken. Er bestaat geen directe verbinding tussen de wereld en het bewuste; wat ervaren wordt is in wezen altijd een simulatie, een virtuele verschijning. Zelfs als het gaat om je eigen lichaam.

Bewustzijnsethiek
Dat klinkt ingewikkeld en dat is het ook. Hoewel Metzinger zich soms verliest in vaktaal, weet hij toch deze moeilijke stof inzichtelijk te maken. De uitgebreide beschrijvingen van neurologische processen zijn tegelijk spannende verhalen die gaan over jezelf. Hoewel, jezelf? De conclusie is dat er niet zoiets bestaat als een ‘ik’. Alles wat we ons zelf noemen, een handelend en denkend ik, is in feite een constant vuren van neuronen in de hersenen. Er bestaat geen kern die alles aanstuurt, geen mannetje dat achter de knoppen zit. De ‘onttovering van het zelf’ is een feit, zegt Metzinger.

Dat betekent nogal wat. De vrije wil, verantwoordelijkheid, een ethisch waardenstelsel: kan dat dan allemaal overboord? Niet als het aan Metzinger ligt. Hij pleit er aan het eind van De egotunnel voor een ‘bewustzijnsethiek’ te ontwikkelen. Juist omdat de mens het uiterst waardevolle vermogen bezit om over zijn eigen bewustzijn na te denken, heeft hij ook de verantwoordelijkheid dit te doen.

Daar komt bij dat het bewustzijn kan veranderen door oefening en training. Monniken die dagen achtereen mediteren veranderen hun hersenactiviteit. Als je je bewust bent van wat er in je hersenen gebeurt, verandert het neurologische proces dat zich erin afspeelt. De wetenschap is ook steeds beter in staat het bewustzijn te manipuleren. Het prikkelen van bepaalde hersengebieden kan religieuze ervaringen oproepen, of epilepsie helpen beheersen. En dat is nog maar het begin van een ontwikkeling die enorme maatschappelijke impact zal hebben. Daar kunnen we maar beter op voorbereid zijn. Metzingers ethische pleidooi is daarom urgent en belangrijk.