Een mens is een mens is een mens…

We bevinden ons aan het einde van de negentiende eeuw. Jacques Rebière, afkomstig uit Frankrijk en Thomas Midwinter, een Engelsman, zijn goede vrienden. Beiden zijn van jongs af aan geïntrigeerd door de werking van de menselijke geest in het algemeen en psychische ziekten in het bijzonder, beiden zijn er van overtuigd dat er voor deze ziekten een genezing te vinden moet zijn. Als psychiaters wijden ze hun leven aan dit doel en zetten samen een sanatorium op in Carinthië, het huidige Oostenrijk. Maar hoe langer ze samenwerken, hoe meer ze ontdekken dat hun opvattingen niet altijd dezelfde zijn en soms zelfs ronduit met elkaar botsen. Uiteindelijk moet ieder van hen op zijn eigen manier onder ogen zien dat de genezing van psychische aandoeningen nog een verre droom is en dat de menselijke geest uiteindelijk een raadsel blijft.

Universeel

Het verhaal van Human Traces is in feite niet ingewikkeld, de voor 600 pagina’s bondig lijkende samenvatting op de achterflap is accuraat en dekt de hele inhoud van het boek. Dat is soms jammer, maar Faulks beheerst zijn vak goed genoeg om de vaart in het verhaal te houden. De regelmatige verandering van decor zorgt voor een welkome afwisseling. Nu eens speelt het verhaal in Engeland of Frankrijk, dan weer in Oostenrijk, Amerika en zelfs Afrika. Tijdens een reis naar dit laatste continent krijgen Thoma’ tot dan toe vage ideeën over een evolutionaire theorie van de hersenen en (dus) van psychische stoornissen een vaste vorm. Het is uiterst boeiend om zijn gedachtegang te volgen tegen de achtergrond van het wijde Afrikaanse landschap, de geboortegrond van de mens. De innerlijke ontwikkeling van de personages is realistisch beschreven en de lezer hoopt met Thomas en Jacques op een genezing van mentale ziekten en op de ontdekking van wat de mens tot mens maakt. De teleurstelling van het falen, de twijfel en de met allerlei fysieke en psychische kwalen gepaard gaande ouderdom van de twee vrienden is herkenbaar en universeel.

Te veel geschiedenis

Human Traces is een vuistdikke roman over de ontwikkeling van de psychiatrie in de negentiende eeuw en over hoe het leven en menselijke ambities niet altijd te verenigen zijn. Het boek bevat vele namen van al dan niet bekende dokters en een uiteenzetting van hun theorieën en werkwijzen. Dat is allemaal heel informatief en leerzaam, maar soms ook storend. De lezingen van Jacques en Thomas en de colleges van hun docenten, die soms wel 15 pagina’s beslaan, vragen veel van de lezer en zijn moeilijk in het verhaal te incorporeren. Geschiedenis en theorie staan het verhaal nog wel eens in de weg.

Faulks personages lijden bij tijd en wijle ook onder Faulks’ historische aanpak. Thomas en Jacques lijken soms meer een functie te hebben als wetenschapper en vertegenwoordiger van een bepaalde wetenschappelijk richting, dan dat ze personages zijn en een ‘echt’ leven leiden. Faulks lijkt zich ergens wel bewust te zijn van het gevaar dat hij loopt: in het nawoord schrijft hij dat een roman eigenlijk geen bibliografie nodig heeft (waarna hij vervolgens zoveel boeken opsomt dat je toch echt van een bibliografie moet spreken).

Het einde van een wereld

Het is duidelijk dat Faulks zich in Human Traces teveel heeft laten meeslepen door zijn eigen fascinatie voor een stuk wetenschapsgeschiedenis. Dit betekent gelukkig niet dat het boek als geheel slecht of onleesbaar is. De delen waarin de personages niet expliciet bezig zijn met hun werk (en die zijn er ruim voldoende) geven een mooie en vaak ontroerende schets van de ontwikkeling van jonge mensen en het daarmee gepaard gaande verlies van idealen. Het verlies van een oude, veilige, optimistische wereld en het aanbreken van een onontkoombaar andere, nieuwe wereld, ingeleid door de Eerste Wereldoorlog, vormt de perfecte achtergrond voor dit verhaal. Wat stelde het wezen en de waarde van de mens immers meer ter discussie dan deze onbegrijpelijke, waanzinnige oorlog?