Trap niet in de valkuil van je eigen hersenen

De kunst van het heldere denken is als boek toch vooral een verzameling columns. De korte stukjes leunen sterk op anekdotes, voorzien van een hapsnap analyse en ondersteund met wetenschappelijke feitjes. Niettemin een aardige bundeling voor wie houdt van het werk van Nassim Nicholas Taleb (De zwarte zwaan) of de statistiek-debunking van Hans van Maanen.

Ooievaars en baby’s

Dobelli is ingewijd in de economie en het bedrijfsleven, maar schrijft ook romans. Dat is een goede combinatie voor zijn project om de ‘systematische afwijkingen ten opzichte van de rationaliteit, van het optimale, logische, verstandige denken en handelen’ te ontmaskeren. Met het oog van de romanschrijver beschrijft hij de kronkels in de hoofden van de mens – van geliefdes tot CEO’s. Gedragen we ons niet allemaal wel eens als personages, verwikkeld in een kluwen van irrationaliteit dat we zelf tot stand hebben gebracht?

Veel van de denkfouten lijken op elkaar. De menselijke geest is getraind om coherentie aan te brengen in zijn omgeving. Dat gebeurt al in het verwerken van zintuiglijke informatie, zoals de hersenwetenschap leert, maar ook in het construeren van verhalen. Daarom vallen we over het algemeen voor het meest waarschijnlijke scenario. Dat lijkt op de voorkeur voor causaliteit. Als twee dingen gelijktijdig gebeuren (een afname van ooievaars en van baby’s in een dorp), kunnen we haast niet anders dan daar een verband tussen zien. Zelfs in de wetenschap trappen onderzoekers nog regelmatig in die valkuil.

Durf te denken

Dobelli presenteert zijn analyse van de denkfouten expliciet in de categorie ‘zelfhulpboek’. Als je eenmaal ziet wat er misgaat, kun je je best doen om te voorkomen dat je een volgende keer weer in de ‘confirmation bias’ of ‘keuzeparadox’ vervalt. Dat maakt de stukjes soms wat obligaat. ‘Conclusie: risico is niet direct zichtbaar. Bedenk daarom dus altijd hoe je alternatieve paden eruitzien.’ Dan zou je willen dat Dobelli net iets meer de romanschrijver in zichzelf naar boven had gehaald.

Durf te denken, zei Kant al, en dat is eigenlijk waar Dobelli ook steeds op hamert. Dat betekent: bekijk de zaak van alle kanten, snijd je eigen vooroordelen weg en probeer het denkproces stap voor stap te volgen. Daarmee plaatst Dobelli zich in de fenomenologische traditie – het zou interessant zijn als hij hier ook wat aandacht aan zou besteden, in plaats van zich te verlaten op hoofdzakelijk psychologisch en evolutionair onderzoek.

Amateur vs. expert

Verfrissend is zijn weerzin van zogenaamde ‘deskundigen’ en dan vooral economen. Het vertrouwen in bankiers en economen is de laatste jaren al grotendeels weggeslagen, en Dobelli doet daar nog eens een schepje bovenop. Het past in deze tijd, waarin ieders ‘mening’ evenveel waard is als die van de expert. Dobelli leert dat de mening van de amateur met een beetje slijpen zelfs veel meer waard kan zijn dan die van professionals die niet buiten hun eigen denkkader stappen. Werk aan de winkel!